.

Premium Wordpress Themes

Kamis, 19 Januari 2012

SERAT GANDAKUSUMA Pupuh XXXVIII – XLI

1. //o// Amantêsi sira Radyan Senabrata/ busana angajrihi/ ngagêm cara Wlonda/ brukira sangkêlat(-1)/ rokênya lakên binludir/ polet inganggya/ tondha bintangLiyoning//


Raden Senabrata terlihat sangat pantas dalam busananya yang menawan dalam model Belanda. Celananya berbahan laken dengan rok dari bahan laken yang dibordir. Bajunya berhias garis tepi dengan tanda berupa bintang Leeuw.


2. // ngagêm topi jangkangan luwih pratistha/ sigra mangsahing jurit/ pan amandhe dhêndha/ winrat ing gadanira/ wawratira sewu kati/ lamun sinawang/ lir irtoh(?) kang aprapti//


Ia mengenakan topi berbentuk bulan muda hingga terlihat kian rupawan. Ia pun segera maju perang dengan memanggul gadanya seberat seribu kati. Bila dilihat dari kejauhan tampak bagai irtoh(?) yang datang.


3. // darbe budhak satunggal langkung prakosa/ paparan datan keri/ wasta pun Budebal/ tan pisah aneng wuntat/ angampil srutu lan gêni/ wadyeng Bakdiman/ amulat ingkang galih//


Ia memiliki seorang budak yang sangat perkasa dan senantiasa menyertainya bernama Budebal. Ia mengiringi di belakang sambil membawa cerutu dan api. Pasukan Kakbahbudiman memandang dengan penuh takjub.


4. // sampun panggya lan Sri Ngindi Swanikumba/ nabda Sri Narapati/ heh sapa ranira/ mukmin kang maju sira/ rupamu kaya mêmêdi/ sira sun duga/ aguling bala santri//


Setelah saling berhadapan, Sri Swanikumba bersabda, “Hei! Siapa namamu mukmin yang baru saja datang?! Wajahmu seperti setan! Kukira kau adalah pimpinan pasukan santri!”.


5. // sru bêrmantya Rahadyan nimbali budhak/ kinen ngampil kang bindi/ sigra datan sronta/ majêng asta kewala/ dipangganya Nateng Ngindi/ tinapuk sigra/ pêcah sirah babarji//


Raden Senabrata menjadi marah dan memanggil budaknya untuk memegang gadanya. Tak sabar ia pun segera maju dengan tangan kosong. Gajah Sri Indi dihajar hingga kepalanya pecah berhamburan.


6. (199r)// esthi ambruk Sang Nata kasingsal têbah/ kuwalik kajêngkêlit/ Pundebal arikat/ nubruk gya kinakahan/ bêndu Sri Nateng ing Ngindi/ ambêg sarosa/ Debal sinongkol wani//


Gajah pun ambruk. Sang raja jatuh terpelanting hingga berjungkir balik. Pundebal segera menyerang dan mengunci Sri Indi. Sri Indi menjadi marah dan meronta sekuat tenaga. Debal dijotosnya kuat-kuat.


7. // wus kasingsal Sri Ngindi mutêr gadanya/ Debal latah sarya ngling/ si Indi ta rosa/ arsa sun dulang bata/ apan ta durung nganti(-1)/ Sri Ngindi sigra/ marpêki Radyan siwi//


Debal pun jatuh terpental. Sri Indi memutar gadanya. Debal tertawa seraya berkata, “Ternyata si Indi benar-benar kuat! Hampir saja hendak kusuapi dengan batu bata, ternyata tak berhasil”. Sri Indi segera menghampiri Raden Senabrata.


8. // heh satriya aja sira aprang kasar/ dudu wataking pyayi/ yêgti tingkah bangsat/ kurdha Radyan Sena(-1)/ Sri Ngindi sigra binathi/ pok kupingira/ jungkêl dhêpani siti//


“Hei ksatria! Jangan kau berperang dengan kasar! Itu bukan watak bangsawan, melainkan watak seorang bangsat!”. Raden Sena murka. Telinga Sri Indi segera dihantam hingga ia terjungkal di tanah.


9. // Radyan Sena sumbar lah mara tangiya/ kasilir Nateng Ngindi/ jênggirat anggada/ ambruk Rahadyan Sena/ wong kapir surak mawanti/ Sri Ngindi nabda/ mongsa padhaa mami//


Raden Sena sesumbar, “Ayo bangunlah!”. Raja Indi sadar dan segera bangkit dan menghantamkan gadanya. Raden Sena pun ambruk. Pasukan kafir bersorak-sorai. Sri Indi bersabda, “Kau tak mungkin mampu menandingiku!


10. // lah tangiya yen sira dhasar prawira/ Radyan Sena wus eling/ gya rukêting yuda/ gada kalawan asta/ Sri Ngindi apan kasliring/ cinandhak sigra/ binuwang tibeng têbih//


Bangunlah bila benar kau seorang perwira!!”. Seketika Raden Sena sadar dan kembali bertanding. Gada dilawan dengan tangan. Sri Indi diserang, diraih, dihantam, dan dilemparkan hingga jatuh dalam jarak yang jauh.


11. // Swanikumba dhawah jawining payudan/ kantaka tibeng siti/ rinêbat ing bala/ wong Eslam surak ramya/ kang kalaganjur mêlingi/ gya wontên raja/ kalih sarêng ngajeni//


Swanikumba jatuh di luar arena peperangan dan tak sadarkan diri. Ia pun direbut oleh para pasukan. Orang-orang Islam bersorak riuh. Gending Kalaganjur kembali ditabuh. Tak lama kemudian datanglah dua orang raja memasuki arena peperangan.


12. // sikêp pêdhang mangsah dharat sigra nrajang/ mring Radyan Sena aglis/ wanti pinêdhangan/ tan osik sira Radyan/ bêrmantya malês Dyan siwi/ kalih narendra/ cinandhak kanan kering//


Mereka berjalan dengan bersenjatakan pedang. Mereka menerjang Raden Sena seraya menghantamkan pedangnya bertubi-tubi. Namun, Raden Sena tetap tak terusik. Dengan marah, Raden Senabrata membalas serangan. Kedua raja itu diraihnya di tangan kanan dan kiri.


13. // pan ingadu kumba sang kalih kantaka/ binalangakên aglis/ mring barising kopar/ kaget sumyar katiban/ raja kalih jur wus mati/ surak wong Eslam/ têngara ngrok mêlingi//


Kepala mereka dibenturkan hingga mereka tak sadarkan diri dan segera dilemparkan ke barisan kafir. Mereka yang terkena lemparan terkejut dan  bubar. Kedua raja hancur tubuhnya dan mati seketika. Pasukan Islam bersorak. Genderang perang kembali ditabuh.


14. // Sri Têkiyur kalangkung bêrmantyanira/ andêlira keh mati/ pêksa pulih ing prang/ sigra majêng ing rana/ busana saya ngajrihi/ ngagêm makutha/ rasukan sangklat abrit//


Sri Tekiyur sangat murka karena para panglima andalannya tewas. Ia pun segera maju ke arena pertempuran dalam busana yang penuh wibawa, mengenakan mahkota pula. Busana sang raja terbuat dari bahan laken merah.


15. // dhapur beso(?) rinenda kêncana mubyar/ paningsêtnya neng jawi/ anyothe pusaka/ lamêng pan dhapurira/ lamun dinulu pan kadi/ Bogis a(200v)mbegal/ nitih rata mantêsi//


Busananya berhias renda dari benang emas yang berkilauan dengan sabuknya berada di luar baju. Pusakanya diselipkan di depan berupa pedang pendek. Bila dilihat dari kejauhan ia tampak bagai begal Bugis. Sang raja naik kereta yang kian membuat tampilannya patut.


16. // sigra anggêdhêg gandhewa mêdal prabawa(+1)/ pêdhut aglap nglimputi/ lan prahara gora/ ampuhan poncawara/ akarya kêkêsing mukmin/ Sang Prabu Jaka/ yêgti mêdalkên budi//


Ia pun segera melepas panah saktinya hingga datanglah awan gelap dan kabut serta angin kencang yang membuat barisan mukmin ketakutan. Sang Prabu Jaka sungguh-sungguh mengeluarkan dayanya.


17. // baris Eslam tinêmpuh pêdhut prabawa/ kêkês ampuhan gumrit/ tan ana darbya kat/ dharêdhêg agap-gapan/ Dyan Senabrata tanapi/ neng madyaning prang/ bingung tambuhing budi//


Barisan Islam yang terkena terjangan kabut merasa cemas. Apalagi ditambah dengan terpaan angin yang demikian kencang. Tak ada satupun yang mampu berbuat sesuatu untuk mengatasinya. Mereka hanya gemetar tergagap-gagap. Tak terkecuali Raden Senabrata. Ia terbengong-bengong tak menyangka di tengah medan perang.


18. // butêng ing tyas solahe sru gadêbugan/ Pundebal jêlah-jêlih/ mintak tulung guwa/ ini dhapêt cilaka/ pranggul mungsuh sama bêlis/ wong kapir surak/ gumra bêndhe tinitir//


Bingung dalam hatinya, tingkahnya pun tak beraturan. Pundebal berteriak-teriak, “Aduh, tolonglah aku! Celaka aku! Bertemu musuh seorang iblis!”. Pasukan kafir bersorak. Tambur pun ditabuh.


19. // Darba Moha dahat jurung parbawa(-1)/ milanya akarya tis/ arsa prih pungkasan/ yata kang kawarnaa/ Sang Sri Dibya Senapati/ tan ketang putra/ tandya nusuling jurit//


Darba Moha membantu dengan mengeluarkan kesaktiannya mendatangkan hawa dingin sebagai pamungkas. Sri Senapati ingat akan putranya, ia pun menyusul ke medan perang.


20. // tanpa wadya mahawan ing jumantara/ ngungkuli baris mukmin/ awas myating putra/ kluhuran prabawa(-1)/ gya mulat Sang Dibya Rêsi/ Sang Darba Moha/ jumrung pujaning kapir//


Tanpa pasukan ia melesat di angkasa di atas barisan mukmin. Dari atas ia melihat putranya diliputi jurus-jurus. Sesaat kemudian Sang Senapati awas melihat Sang Darba Moha yang turut andil memuja untuk barisan kafir.


21. // sru bêrmantya Darba Moha pinaranan/ duk wrin Sang Dibya Rêsi/ mring Senapatya(-1)/ kalangkung ajrihira/ gya dhodhok sru mangrêpa sih/ Narpa ngandika/ Paman ywa salah kardi//


Dengan amat marah, Darba Moha pun segera dihampirinya. Saat melihat kedatangan Sang Senapati, Sang Resi pun merasa takut. Ia pun berjongkok berharap belas kasih. Sang Raja Senapati berkata, “Paman, jangan kau bertindak salah.


22. // dimene akêprangan padha bocah(-1)/ wit putu(?) sru sisip(-1)/ sira kang miluwa/ rusak pandhitanira/ dhasar Takiyur wus pêsthi/ tinitah murtat/ dadya bantêning bumi//


Biarlah anak-anak kita saling berperang. Lagipula cucumu memang (berada di pihak yang salah). Kau yang mengikutinya justru akan merusak kependetaanmu. Tekiyur memang telah ditakdirkan murtad dan menjadi tumbal bagi dunia.


23. // wus muliya sira bantêra sutapa/ ingsun mêngkono ugi/ arsa mangun tapa/ Darba Moha duk myarsa/ sabdanya Sri Senapati/ langkung jrihira/ ngrasa yen badhe sisip//


Sudahlah. Kembalilah kau dan memperkuat ibadah. Aku pun demikian. Aku hendak bertapa”. Darba Moha yang mendengar sabda Sang Sri Senapati merasa sangat ketakutan dan merasa sangat bersalah.


24. // nyipta pêgat tisnanya wayah Ki Jaka/ anulya kesah aglis/ sumêdya mêrtapa/ Sang Prabu Senapatya/ gya marpêki putra Aji/ aneng jro kreta/ kang putra den bisiki//


Ia pun memutuskan rasa kasihnya pada sang cucu, Jaka Tekiyur, dan segera pergi untuk bertapa. Sang Prabu Senapati segera mendatangi putranya, sang raja, yang ada di dalam kereta. Ia membisiki putranya


25. // pratikêle mrih patine Takyur Jaka/ putra Nata wus tampi/ Sang Sri Senapatya/ gya kondur mring nagara/ yata wong (201r)Eslam sru giris/ kang pêdhut napak/ Sang Nata ngatak rayi//


tentang cara-cara membunuh Jaka Tekiyur. Setelah pesan itu diterima dan dipahami dengan baik. Sri Senapati pun kembali ke ibukota negara. Sementara itu, pasukan Islam masih diliputi rasa takut pada kabut yang kian tebal  menapak. Sang raja pun memerintahkan istrinya,


26. // Sang Dyah Sarirasa kinen nyirnakna(-1)/ pêrbawa mêngsah iki/ tandya sang kusuma/ musthi kang sara dibya/ ginêdhêg samana mijil/ angin prabawa/ nêmpuh pêdhut sirna ênting(+1)//


Dewi Sarirasa, untuk menyirnakan segala prahara yang ada akibat kesaktian musuh. Sang dewi pun segera meraih panah pusakanya dan melepaskannya. Seketika datanglah angin besar yang menyapu bersih kabut.


27. // sampun padhang gambira kang bala Eslam/ Dyan Senabrata duk wrin/ kang mangsah ing rana/ kang raka Prabu Jaka/ kotbuta tingalnya andik/ manyandhak gada/ mangsah kurdha mawêngis//


Medan perang pun terang benderang. Pasukan Islam kembali bersemangat. Raden Senabrata yang kembali dapat melihat musuhnya di medan perang, Sang Prabu Jaka, merasa sangat murka. Tatapan matanya tajam. Ia pun meraih gadanya dan maju.


28. // pangiriding kang rata turongga astha/ ginada jur babarji/ kusirnya kabrabat/ malêsat tiba prêmak/ Sri Jaka manglumpat aglis/ saking swandana/ rata sinabêt malih//


Kuda penarik kereta sebanyak delapan ekor dihantam dengan gada hingga remuk redam. Kusir kereta pun tak luput dari serangan hingga terpelanting dan tewas. Sri Jaka melompat dari keretanya. Raden Senabrata kembali menyabeti kereta dengan gadanya.


29. // anggalêpung Raja Takiyur umangsah/ ngisar gada ngajrihi/ sabdanira akras/ sapa kang mapag mringwang/ gumêndhung sumêkti-sêkti/ tingkahe kumpra/ kaya dudu prajurit//


Raja Tekiyur kembali ke medan perang seraya mengayunkan gadanya dengan sangat menakutkan. Ia pun bersabda lantang, “Siapakah yang melawanku? Sombong dan berlagak paling sakti! Tingkahnya sangat tak beraturan bagai bukan seorang prajurit sejati!


30. // aja sira maju êndi Tambangraga/ majuwa sun jujuwing/ Radyan sêbdanya kras/ aja tambuh ya ingwang/ arine Sri Narapati/ trah Bandaraliman(+1)/ Kêncanawungu siwi//


Janganlah kau maju! Mana Tambangraga?! Majulah kau akan kucabik-cabik!”. Raden Senabrata berkata keras, “Jangan kau belagak tak kenal padaku! Aku adalah adik sang raja, keturunan Bandaralim, putra dari Dewi Kencanawungu!”.


31. // gumya latah Sri Têkiyur angandika/ kalingane ri mami/ nguni ingsun prapta/ mêksih binobot sira/ ywa age minggata mêsthi/ sun bêdhel sira/ tan wurung sun pateni//


Sri Tekiyur tertawa tergelak-gelak dan berkata, “Ternyata kau adikku. Dulu ketika aku datang, kau masih berada dalam kandungan. Bila saja tak segera pergi, pasti kau segera kubinasakan!”.


32. // tan saronta kotbuta Dyan Senabrata/ Narpati nrajang wani/ Sang Têkiyur ginada(+1)/ ambruk siti buntala/ kasilir gya malês bindi/ dhêku Dyan Sena/ nabda Sri Têkyur Aji//


Tak sabar, Raden Senabrata segera menyerang membabibuta. Sang Tekiyur digadanya hingga ambruk ke tanah. Setelah berhasil bangkit, ia pun membalas dengan menyerangkan gadanya. Raden Sena ganti ambruk. Sri Tekiyur bersabda,


33. // lah jêrbabah bayi wingi kumaki prang/ mongsa padhaa lan mami(+1)/ gya Radyan waluya/ wungu laju angrana/ pan dadi bindi-binindi/ loyog kalihnya/ gada tan ngundhili(-1)//


“Hah! Bayi kemarin sore ambruk! Sombong sekali maju di peperangan! Tak mungkin kau mampu menandingiku!”. Raden Senabrata kembali bangkit dan meneruskan perang tanding. Mereka pun terlibat dalam saling gada yang sangat seru. Kian lama mereka kian letih dan gada terasa tak mampu dengan segera menyelesaikan pertarungan ini.


34. // gya binuwang jumênêng sang kalihira/ dadya bithi-binithi/ gênti kapidhara/surak kapir lan Eslam/ tan ana kuciweng kalih/ sami sudira/ antuk gênti binanting//


Gada pun mereka buang dan kembali berdiri tegak dan saling adu hajar. Berganti-ganti mereka roboh, berganti-ganti pula pasukan kafir dan Islam bersorak. Keduanya sama-sama tak terkalahkan dan sama-sama kuat. Bergantian mereka merasakan dibanting.


35. // bêg sarosa sira Raden Senabrata/ raka cinandhak aglis/ ikêt pinggangira/ binuwang (202v)tibeng têbah/ Pundebal asru nututi/ Sri Takyur Jaka/ dhawah tinubruk wani//


Raden Senabrata melawan sekuat dayanya. Kakandanya diraih ikat pinggangnya dan dilemparkan hingga terjatuh sangat jauh. Pundebal mengikuti. Begitu Sri Tekiyur terjatuh, ia pun menyerang.


36. // sru pinepet ing gada jangganing Nata/ kurdha Sri Têkyur Aji/ Pundebal ginêtak/ mêsat kabuncang-buncang/ wus pêthuk Sang Têkyur Aji/ rayi cinandhak/ binuwang tibeng têbih//


Leher sang raja ditindihnya dengan gada. Sri Tekiyur marah. Pundebal dibentak keras hingga jatuh melesat. Sang Tekiyur segera menghampiri adiknya dan meraihnya serta melemparnya jauh.


37. // tinututan dhawah gya sru ginêtak(-1)/ kabur Rahadyan siwi/ wong kapir amulat/ wong kapir amulat surak-surak agumrah/ Dyan Sena dhawah pan  aglis/ asru bêrmantya/ akras umangsah malih//


Sri Tekiyur mengikuti dan membentaknya keras. Raden Senabrata terlontar kembali. Pasukan kafir yang melihat bersorak-sorai nyaris tanpa putus. Raden Senabrata yang jatuh, bangkit dengan marah dan kembali ke medan pertempuran.


38. // pan ginêtak malih kasingsal atêbah/ pêksa datan gumingsir/ abali ginêtak/ gêpah Gondakusuma/ kang rayi Raden Surati/ kinen amanah/ Radyan gya musthi jêmparing(+1)//


Namun, ia kembali dibentak keras hingga jatuh terlempar jauh. Kembali lagi, dibentak lagi, demikian seterusnya. Prabu Gandakusuma pun segera memerintahkan adiknya, Raden Surati, untuk memanah. Dengan cekatan, Raden Surati pun melepaskan panah.


39. // linêpasan Sri Têkiyur kawatgata/ kang bahu kanan titis/ kabuncang lir balang/ kagyat Sri Jaka nabda/ dudu prawira wong mukmin/ dayeng ngayuda/ amuk padha wong bêcik//


Sri Tekiyur dilepasi panah hingga tangan kanannya putus dan terbuang jauh. Sri Jaka terkejut dan bersabda, “Sungguh bukan perwira sejati hei kalian orang-orang mukmin! Kau melakukan segala cara dalam peperangan, melukai orang baik!”.


40. // Patih Mustal sigra nglêpasi rawa(-1)/ tatas kang bahu kering/ dadya tanpa tangan/ sudira pêksa nantang/ Pundebal gêpah mlayoni/ anggêgêm bata/ prapta ginêtak wani//


Patih Mustal segera melepaskan panah hingga tangan kiri Sri Tekiyur putus. Jadilah ia tanpa tangan. Namun ia masih tegak di tengah medan perang. Pundebal berlari menghampiri musuh tuannya sambil menggenggam batu bata. Namun, ia kembali dibentak keras


41. // kentas kabur dhawahnya kalangkung têbah/ Debal misuh sru ngili/ sigra Sang Narendra/ anglêpasi warastra/ lumêpas ingkang jêmparing/ Sang Prabu Jaka/ suku karo sirnanting//


hingga jatuh melesat sangat jauh. Debal mengoceh-ngoceh mengutuki dirinya. Prabu Gandakusuma pun melepaskan panahnya. Panah terlepas mengenai kedua kaki Prabu Jaka hingga putus.


42. // galundhungan Sri Têkiyur mêksa gêsang/ arsa nrajang malih(-1)/ gya Sang Prabu Rara/ manglêpasi warastra/ watgata tênggaknya titis/ lêstari lena/ Sri Jaka têtêp kapir//


Dalam keadaan tanpa tangan dan kaki, Sri Tekiyur masih mampu hidup dan hendak kembali menyerang. Sang Prabu Dewi waspada dan melepaskan panah hingga mengenai leher Sri Tekiyur dan tewaslah ia. Sampai ajal menjemput, Sri Tekiyur tetaplah seorang kafir.


43. // pan katêmu salokaning pangadilan/ wong utang anauri/ lamun utang wirang/ utang lara nauri sakit(+2)/ yen utang pêjah tuhu ya nyaur pati(+4)//(-2)


Disinilah peribahasa tentang keadilan terjadi, bahwa orang yang berhutang akan membayar hutangnya. Jika itu adalah malu yang ia hutangkan, ia akan menuai malu. Hutang sakit, dibayar sakit. Bila hutang nyawa, jelas ia akan membayar dengan nyawa pula.


44. // Prabu Jaka sayêkti yen utang lena/ marang raka Sang Aji/ Sri Gondakusuma/ mangke wus kalampahan/ Sri Têkiyur têkeng pati/ tur sinangsaya/ awit sikareng budi//


Prabu Jaka telah berhutang nyawa pada kakaknya, Sri Gandakusuma. Saat ini telah berhasil membayar hutangnya itu dengan kematian yang cukup sengsara karena ia pun pernah menyengsarakan.


45. // sapêjahe ing Jong Biraji Narendra/ karya pêrbaweng bumi/ labêt trah ngatama/ nganti mangka(203r)ra duta/ buh bayu bajra gêng prapti/ sakendêlira/ wau Rêkyana Patih//


Kematian raja Jong Biraji berefek pada bumi karena sungguhpun demikian ia adalah keturunan dari orang-orang utama. Angin kencang pun menerpa. Setelah angin berlalu, Kyai Patih


46. // Jalma Yêksa miwah wong Jong Dirada(-1)/ duk wrin ratunya lalis/ gya Dyan Patih Mustal/ nrêg wadya mapag ing prang/ caruk wor ungkih-ingungkih/ surak gumêrah/ têmpuh wor padha wani//


Jalma Yeksa bersama pasukan Jong Dirada yang masih tersisa segera berbelapati. Raden Mustal pun memerintahkan pasukan untuk maju menghadapi serangan terakhir. Mereka bertempur dengan sengit. Sorak-sorai bercampur dengan suara peperangan. Pasukan kedua barisan sama-sama bertempur dengan penuh keberanian.


47. // long-linongan kang mati datan ingetang/ wadya ing Jong Diroji/ kawuron ing aprang/ ngamuk sarwi karuna/ sumêdya bela ing gusti/ wong Eslam ngling………/ bêndu Dyan Mustal Patih//


Semakin lama, korban tewas kian bertambah. Pasukan Jong Biraji mengamuk bagai mabuk. Mereka mengamuk sambil menangis hendak membela kematian tuannya. Patih Mustal merasa gusar.


48. // pra raja Dyan Sena pêksa ngamuk kras(-1)/ nadhahi mêngsah kapir/ kinrubut Dyan Sena/ sabarang den tamakna/ ginada ngasêr lir grimis/ numbak ngalewang/ pêdhang lamêng biniring//


Para raja bersama Raden Senabrata kembali masuk ke arena pertempuran menghadapi sisa pasukan kafir. Raden Senabrata dikeroyok. Segala senjata dihujamkan ketubuhnya. Gada bertubi-tubi bagai hujan gerimis. Tombak, kelewang, pedang, pedang kecil, dan tombak lurus terus menghantam.


49. // Raden Sena tan kewran sasolahira/ sigra Rahadyan siwi/ anyandhak wong kopar/ satunggal gya ingangkat/ kinarya gadaning jurit/ wong kapir mulat/ giris samya lumaris//


Namun, Raden Senabrata bergeming. Ia pun segera meraih orang kafir dan diangkatnya sebagai gada. Orang-orang kafir lainnya yang melihat merasa ketakutan dan berlari lintang-pukang.


50. // sasisane pêjah samya lumajar(-1)/ Jalma Yêksa Kya Patih/ mêksa pulih ing prang/ mêthukkên lawan Radyan/ Sena sru sinaut aglis/ pupu kinêmah/ ginêdhêgakên wanti//


Sisanya berhasil dibunuh dan ada pula yang melarikan diri. Kyai Patih Jalma Yeksa memaksa maju ke medan perang menghadapi Raden Senabrata. Raden Sena diraihnya. Pahanya dilumat.


51. // nora pasah malah siyungira ninggal/ nuli linêpeh ririh/ kinipatkên sigra/ Sena panggah sudira/ Yêksa tinabok gumlinting/ anggro lumumpat/ tinututanjêmparing//


Namun ternyata tak mempan, malah taringnya tertinggal. Ia pun meludahkan kembali. Raden Senabrata pun menghajar kuat sang patih hingga ia terpelanting. Sang patih raksasa menggeram dan hendak melompat namun ia keburu terkena panah


52. // dening Radyan Surati kang jongga tatas/ kentas yêksa sirnanting/ sapêjahe Jalma Yêksa(+2)/ têluk sadaya(-2)/ wong kapir sêdya agami/ kang benceng rêmbag/ lajêng pinaten wanti//


yang dilepaskan oleh Raden Surati. Lehernya putus. Habislah seluruh raksasa. Sepeninggal Jalma Yeksa, seluruh sisa pasukan kafir pun menyatakan menyerah dan bersedia memeluk agama Islam. Mereka yang tetap bersikeras, dibunuh.


53. // langkung kathah wong kapir ingkang kacandhak/ tri ewu winêntawis/ wus kunjuk Sang Nata/ Prabu Gondakusuma/ kêlangkung ngungun ing galih/ SangPrabu Dibya/ maksih neng rata manis//o//


Pasukan kafir yang berhasil dihimpun sebanyak kurang lebih tigaribu. Mereka semua telah dihadapkan pada Prabu Gandakusuma. Sang raja masih tertegun hatinya di dalam keretanya yang indah.


1. //o// Samya inggar sagung bala mukmin/ suka bungah unggul juritira/ lir tuwuk tanpa buktine/ yata Kangjêng Sang Prabu/ angandika dhatêng Kya Patih/ (204v)heh kakang Patih Mustal/ sakehe wong kupur/ kang padha sumêdya gêsang/ Eslamêna panjingna agama suci/ yen lumuh patenana//


Segenap pasukan mukmin merasa berbahagia karena berhasil memenangkan peperangan. Perasaan mereka bagai kenyang tanpa makan. Sang Prabu pun berkata pada Kyai Patih, “Wahai Kanda Patih Mustal, seluruh orang kafir yang masih ingin hidup, Islamkanlah. Masukkan mereka ke dalam agama suci. Bila mereka menolak, bunuhlah mereka!”.


2. // tur sandika Rahadyan Dipati/ sigra ngundhangi sagunging wong kopar(+1)/ ing sakarsanya Sang Katong(e)/ kapir guyup kang atur/ suka manjing agama suci/ gya sami linuwaran/ manjing Eslam sampun/ waridan ngucap sahadat/ katarima wusana Sri Narapati/ gya kundur saha bala//


Raden Adipati pun segera memanggil seluruh sisa pasukan kafir dan menyampaikan perintah sang raja. Segenap pasukan kafir yang masih tersisa itu serempak menyatakan kepatuhannya dan dengan penuh sukarela memeluk agama Islam. Mereka pun dibebaskan dan masuk agama Islam setelah sebelumnya melafalkan kalimat syahadat dengan disaksikan langsung oleh sang raja. Setelah itu, raja beserta segenap bala tentaranya pun kembali ke ibukota negara.


3. // pan aririh ti[nda]kireng(?) margi(-1)/ dungkap prapta ing Kakbahbudiman/ horêg sapraja nanonton(e)/ mulat kang mênang pupuh/ jalu estri anêningali/ tembak tirahing marga/ semahing wadya gung/ priyanya kang pêjah êprang/samya mêthuk lane(?) priya nangisi/ panjang yen cinarita//


Perjalanan mereka kembali cukup santai. Sesampainya di Kakbahbudiman, seluruh kawula senegara heboh berusaha menyaksikan mereka yang telah unggul dalam peperangan. Laki-laki dan perempuan penuh memadati sepanjang jalan. Para istri yang suaminya telah gugur dalam pertempuran turut menyongsong kembalinya rombongan pasukan seraya menangis. Sangat panjang bila diceritakan secara rinci.


4. // sampun rawuh Jêng Sri Narapati/ ing Bakdiman laju siniwaka/ pra raja dipati andher/ gya gêganjar Sang Prabu/ wradin wadya miwah pra aji/ pangkatpangkating karya/ nguni duk apupuh/ kirang ingkang jajarahan/ bêdhah gêdhong sagung gal kinuras ênting/ ginanjarakên bala//


Singkat cerita, Sri Baginda telah tiba di istana Kakbahbudiman dan langsung duduk menerima para penghadap. Para raja dan adipati lengkap berkumpul. Sang Prabu pun segera membagikan ganjaran secara merata kepada para pasukan dan para raja berupa kenaikan pangkat-pangkat sesuai dengan jasa-jasanya selama peperangan berlangsung. Pemberian pangkat disertai pula dengan pemberian hasil jarahan perang. Seperti tidak kekurangan, ketika jarahan perang habis dibagikan dan masih ada yang memerlukan, sang raja pun menguras harta pribadinya sendiri dan dibagikan kepada segenap pasukan.


5. // wadya ingkang tatu wus pinanci/ jampenira wadya ingkang lena/ pinarêngan salawate/ suta myang wangsanipun/ ginantoskên ingkang lêlinggih/ gêng alit kawirayat/ mantri kêdhikipun/ nyaturi sapis(?) ganjaran/ pangkat-pangkat panginggile kathah malih/ wadya gung suka bungah//


Seluruh pasukan yang terluka telah diberikan bantuan pengobatan sebagaimana mestinya. Bagi pasukan yang gugur di medan perang diberikan sumbangan duka cita, anak dan keluarganya diberi kesempatan untuk menggantikan kedudukan almarhum. Besar dan kecil kedudukan telah rata diisi. Paling bawah adalah menteri. Di atas itu masih banyak lagi. Segenap pasukan bersukacita.


6. // sawusira akundur Sang Aji/ lawan garwa tansah kanthen asta/ kang siwakabubar kabeh/ ing amanca pra ratu/ mêksih tugur neng Kakbah nagri/ Sang Nata ngadatwan/ pinêthuk pra arum/ Sang Dyah Ratu Sariraga/ gya nungkêmi ing pada Sri Narapati/ ketang solahira yuda(+1)//


Setelah itu, sang raja pun kembali ke kediaman seraya bergandengan tangan dengan permaisurinya. Segenap penghadap pun membubarkan diri. Para raja mancanegara masih ada yang terus berjaga di Kakbahbudiman. Di dalam kediamannya, kedatangan Sri Baginda disambut oleh para istri. Ratu Dewi Sariraga bergegas menyembah kaki suaminya. Selama ia ditinggal berperang, hatinya tak luput


7. // esmu uwas Sang Dyah Prameswari/ gya cinandhak kinanthi astanya/ aneng ing asta keringe/ ing kanan Sang Dyah (205r)Ratu/ Sarirasa jajar lumaris/ sagung kang para garwa/ kanan kering pungkur/ samya sinawung neng twarja/ manis sumrah lêjaring kang manis(-2)/ rawuh ing dhatulaya//


dilibat kecemasan. Sang raja pun menggandeng tangan permaisurinya itu di tangan kirinya. Sedangkan, di tangan kanannya, Ratu Sarirasa. Para istri lainnya berjalan di kanan, kiri, dan belakang. Mereka semua diliputi rasa lega dankegembiraan tiada tara. Sesampainya di bagian dalam kediaman raja,


8. // tata lênggah ingayap pra cethi/ mangun prana boja raras(-2)/ rumêsêp drês sihnya awor(e)/ kamantyan kang pra arum/ ri mangkana dikara mamrih/anukmeng samudana/ pamikatira rum/ rumaras ingkang pinuja/ Sri Narendra kapranan jraha mamanis/ lir madu samun tirta//


mereka pun duduk bersama dihadap segenap abdi perempuan. Mereka bersukaria melepas rindu di hati dengan makan bersama, bercakap-cakap mencurahkan segenap rasa. Para istri yang merasa demikian rindu pada sang raja berupaya menyenangkan hati raja dengan cara-cara yang halus hingga sang raja pun luluh bagai madu bercampur air.


9. // sampun dalu wayahe kang wêngi/ amarêngi purnamaning condra/ kadya nêmu ing lingsire/ ciptane kang para rum/ nganti antulan kwasih/ sih Kumêndhur bêsar/ sasaring alulut/ Sang Nata ing tya[s] tan kewran/ garwa kathah ginantyapamudyaningsih/ susêtya sumarambah//


Syahdan, malam kian larut. Di langit bulan purnama bergayut mesra. Para istri bagai menemukan waktu yang tepat untuk menyatukan rasa cinta dengan Sang Komandan Besar. Sang raja tanggap, dan dengan penuh kasih mesra mencurahkan rasa berganti-ganti pada seluruh istrinya.


10. // embah-embah mangrurah ing rêsmi/ sumyar-sumyar rarasira kungas/ lir kilangdrawa pandrêse/ tan lyan têlênging lulut/ amung Sang Dyah rara Pramesthi/ tuhu kumaraningrat/ musthikaning arum/ kunêng kang mangunasmara/ gêntya kocap warnanên pan wontên ardi/ têngran wukir Dulbaka//


Larutlah mereka dalam perang asmara. Cahaya bersinar gemerlapan, tak lain itulah cahaya sang inti cinta, perempuan terindah (Sarirasa) yang menjadi jiwa alam raya, permata para perempuan. Demikianlah nikmat mereka yang tengah dilibat cinta. Selanjutnya dikisahkan ada sebuah gunung bernama Dulbaka.


11. // kacarita nênggih wontên rêsi/ adhudhukuh ing ardi punika/ risang pandhita wastane/ Panêmbahan sinêbut/ Braja Tunggal ingkang ngrotati/ yêkti Sang Pandhita(-1)/ putus sang aluhur/ punapa ingkang winêca/ pan saestu tan sisip ujaring rêsi/ nênggih risang pandhita//


Di gunung itu tersebutlah seorang pendeta bernama Resi Braja Tunggal. Ia merupakan seorang pendeta sakti. Apa yang dikatakannya, pastilah akan menjadi suatu kenyataan. Ucapannya tak pernah salah. Diceritakan sang resi


12. // darbe putra pupujan kakalih/ jalu estri warnanya yu tama/ sang wiku langkung gung siye/ tan pisah siyang dalu/ asma kalih pan sinung kardi/ Subanta ingkang priya/ kang sinung rumuhun/ saking trapireng ngawula/ adhuh kulup ing benjang sira nak mami/ lamun sira ngawula//


memiliki dua orang putra, laki-laki dan perempuan, dengan wajah yang sangat rupawan. Sang resi sangatlah kasih pada keduanya. Mereka bertiga tak pernah berpisah siang dan malam. Subanta, nama anak laki-laki sang pendeta, merupakan anak yang sangat berbakti dan penuh pengabdian. Sang pendeta pun berkata, “Duhai anakku, jika kelak kau mengabdikan diri


13. // ingkang wiknya sira anglakoni/ ingsun tutur kulup marang sira/ ing mongsa iki waktune/ pan wong ngawula iku/ gonahêna tapaling pikir/ priye pan têgêsira/ wong trampil puniku/ sun kinarya ngibarat(-1)/ lir ta jalma lumaku têngahingjaladri(+1)/ palwa alit kinarya//


pintar-pintarlah berlaku. Kuberitahu padamu, bahwa saat ini orang yang mengabdi haruslah menggunakan pikirannya. Artinya, seorang yang terampil kuibaratkan bagai seseorang yang mengarungi lautan dengan sebuah perahu kecil.


14. // lamun durung (206v)wruh adate kaki/ apa wignya tumêka ing sêja/ pan wurung dadi tiwase/ kudu gonah rumuhun/ aja age-age tumuli/ yen durung wruh ingadat/ solahing tirta gung/ iku kaki upamanya/ lah rasanên atrapna ngawulagusti/ mangkono jarwanira//


Bila ia tak memahami bagaimana cara mengendalikannya, apakah ia akan sanggup sampai pada tujuannya? Hal itu malah akan menjadi sebuah malapetaka saja bagi dirinya. Semuanya harus kau pikir dan kau pahami benar. Jangan bersikap terburu-buru bila kau belum paham betul adat dan kebiasaan seperti pada perumpamaan debur ombak di lautan itu, Nak. Resapkanlah itu dan terapkan dengan mengabdi pada seorang tuan. Demikianlah penjelasannya.


15. // pan ing wêgtu kulup mongsa iki/ wong ngawula tan kêna yen sira/ angatonkênkabisane/ upama ambag jugul/ luwih bangêt reh tanpa kardi/ lah priye prayoganya/ pramula puniku/ ingsun pan sinung ngibarat/ lir wong nunggang palwa lit neng têngah jladri/ tan liyan mung kang yitna//


Pada masa sekarang ini, orang yang mengabdi tidak dibenarkan memperlihatkan kebisaannya. Bila justru kebodohannya yang terumbar, hal itu sungguhlah sia-sia belaka. Lalu bagaimana sebaiknya? Nah, untuk itu aku mengibaratkan seperti orang yang tengah mengendarai perahu kecil di tengah lautan. Tak ada lain yang dibutuhkan selain kewaspadaan, kesiap siagaan.


16. // kapindhone ywa sira ngrêgani/ karyanira ugêr datan kirang/ katrinya iku sutengong(e)/ ja sira darbe kayun/ osiking tyas tipis bêrnyinyih/ lamun sira pamanya/ lumaku kasandhung/ tipis kang bêrnyinyih sigra/ singkirênanganggowa kang kuwat pikir/ kayandêl kang prayitna//


Kedua, jangan kau terlalu menghitung harga atas sebuah jasa yang kau lakukan. Baiknya, yang penting kau tidak berkekurangan. Ketiga, anakku, jangan kau menyimpan harapan yang mengandung luka koreng tipis, seperti umpamanya kau jatuh tersandung, seberapa tipisnya pun lukamu, bersihkan. Singkirkan. Gunakanlah kekuatan pikiranmu. Tingkatkan kehati-hatian.


17. // têgêsira kandêl yitna kaki/ ingkang panggah lamun neng ing ngarsa/ pama kasêndhu ing katong(e)/ kang popog panggah atur/ aturira ingkang malipir/ ywakongsi anyurup/ iku kang tan patut/ binasakkên jalma kumpra/ tondha dudutrahira jalma sinêlir/ pantês kawula desa//


Yang dimaksud meningkatkan kehati-hatian adalah kau harus, sedikitnya, terlihat mantap saat, misalnya, kau dimarahi dengan keras oleh raja. Tetaplah utarakan penjelasan dengan tenang dan bahasa yang tertata halus. Jangan kau kemudian mudah tersulut. Itu sungguh tak pantas. Yang seperti itu bila kau lakukan, kau  tak ubahnya seperti manusia hina yang bukan keturunan manusia pilihan. Lebih patut menjadi rakyat kecil di desa.


18. // kang utama kaki sun jarwani/ prayoganya lamun wong ngawula/ gulangatrampiling batos(e)/ kapriye têgêsipun/ trampil iku ywa kurang pikir/ apa kono kang ana/ kang bisa sasumbung/ nambungi titis aprana/ kang prana tan gunêmankang kaduk manis/ lah iku kang prayoga//


Yang utama kuberitahukan padamu, bila kau mengabdi, sebaiknya latihlah keterampilan batinmu. Artinya, terampil itu tidak kurang akal. Apa saja yang ada di situ, kau harus mampu memanfaatkan. Dan kau juga tidak berbicara terlampau tinggi berlebihan. Itulah yang baik.


19. // aja nganti janma iku kaki/ ingaranan longo ucap-ucap/ iku luwih datan sae/ pantês janma puniku/ tinrapêna têngahing sabin/ karya wêwêdi hama/ tanduranmen tulus/ lah wus kaki rasakêna/ aywa nganti sira kukurangan pikir/ jumurung kasimpêna//


Jangan sampai kau menjadi orang yang dikatakan bodoh tapi banyak bicara. Itu lebih dari sekedar kurang baik. Orang semacam itu pantasnya ditempatkan ditengah persawahan untuk dijadikan sarana menakut-nakuti hama agar tanaman bisa tumbuh dengan baik. Itu saja, Nak. Hayati, resapi, jangan sampai kau kekurangan akal. Simpanlah baik-baik pesan ini dalam hatimu”.


20. // atur nuwun kang sinung tur bêkti/ sang pandhita nimbali atmaja/ wanodya prapta wotsinom(e)/ dhuh putraningsun ayu/ sira ing(207r)kang du ……….ti/ benjang yen sira krama/ sun sinung pitutur/ darapon yogyaning lampah/ lamun sira ing benjang apalakrami/ wêkas sun marang sira//


Yang diberi petuah pun berterimakasih seraya menghaturkan sembah bakti. Kemudian sang pendeta pun memanggil putrinya. Sang putri pun datang seraya menyembah. Pendeta pun berkata, “Duhai putriku yang cantik. Ingatlah, kelak bila kau menikah, kunasehatkan padamu demi kebaikanmu. Pesanku padamu,


21. // wadon iku wajipira nini/ amadhahi sabaranging priya/ lah wadon iku têgêse/ wadon wadi puniku/ milanira kang wignya nini/ simpên sabarangira/ marangkakungipun/ lan maneh nini sun warta/ mirêngêna rasanên pitutur mami/ yogyasira nganggowa//


seorang perempuan itu berkewajiban mewadahi laki-laki dalam segalanya. Kata wadon (perempuan) berarti wadi (rahasia). Oleh karena itu, pandai-pandailah menyimpan segala hal berkaitan dengan suami. Kemudian aku berpesan padamu, hendaknya kau camkan dan kau laksanakan.


22. // upamane nini sira benjing/ yen wus krama kakungmu mring sira/ katara gung sih trêsnane/ iku sira sutengsun/ aja agung angati-ati/ abot wong tampa trêsna/ ing kakung puniku/ yen sira tan wignya tampa/ lah mangkono ingsun tutur kang sayêgti/ prayogane wong krama//


Bila kau kelak menikah dan suamimu menampakkan kasih sayang yang demikian besar atas dirimu, berhati-hatilah, Nak. Sesungguhnya adalah berat bagi seorang istri menerima kasih yang demikian besar dari suaminya bila tak bijaksana dalam menerimanya. Dan, kuberitahukan padamu, bahwa dalam hidup pernikahan, sebaiknya kau


23. // cumadhonga sakarsaning laki/ aja kasu(?)melang ing karsa/ iku tan bêcikdadine/ wajib wadon puniku/ apan arah karsaning laki/ gêdhe panrimanira/ yen kakung tinurut/ dhasar rabinya tinrêsnan/ bisa nyawang suka pirênaning ati/ luwih gung wuwuh brongta//o//


turutilah segala kehendak suami. Jangan kau merasa was-was. Tak akan baik jadinya. Memang sudah menjadi kewajiban bagi seorang perempuan untuk mengikuti kemauan suami. Bila kau mampu menerima dan menuruti suami, sesungguhnya kau akan disayang, dan tiap ia memandangmu, hanya perasaan bahagia yang dirasakannya. Cintanya pun kian bertambah”.


1. //o// Sawusnya wus tutur nini/ mung wêkasingsun mring sira/ wong wadon iku …………./ kang mêsthi tan kêneng sira/ benjang lamun lakinya/ iku yen darbe pitutur/ kang eling bae sira(-1)//


“Itulah pesanku padamu, Nak. Terakhir, aku hendak berpesan, seorang perempuan itu tidak dibenarkan lupa bila suaminya memesankan sesuatu padanya. Kewajibanmu hanyalah mengingatnya dengan baik.


2. // aywa nganti sira lali/ kang eling wêkasing priya/ amung iku wêkasingong/ tur nuwun kang sinung sabda/ kunêng gênti kocapa/ kocapa Kakbah nagri gung/amarêngi dina Soma//


Jangan sampai kau lupa atau lalai. Ingatlah pada semua pesan suami. Itu saja yang kupesankan padamu”. Sang putri yang diberi nasehat pun berterima kasih. Kemudian, kembali dikisahkan di negara Kakbahbudiman saat itu hari Senin.


3. // panuju miyos tinangkil/ pêpak gunging para nata/ satriya mantri gunging wong/ Nata wus munggeng/ kursi tata kring kanan/ kang kapering ngarsa Prabu/Sri Kondhabumi lan Dêstam(?)//


Hari penghadapan. Para raja, ksatria, menteri, dan kawula semua lengkap hadir. Sang raja telah duduk di singgasananya. Duduk di kursi sebelah kiri di hadapan raja adalah Prabu Kandhabumi dan Sri Dustam.


4. // anênggih Raden Dipati/ abakuh neng ngarsa Nata/ ri kalih kanan keringe/ wus a…………./ wadya Kakbahbudiman/ anglir sagara dinulu/ untabing bala-balanya//


Sedang, Raden Adipati duduk takzim di hadapan sang raja. Kedua adik raja berada di kiri dan kanannya. Seisi istana Kakbahbudiman sangat banyak bagai samudra.


5. // Sang Nata ngandika aris/ ………….. ngarsaningwang/ ing ari iki yêktine/ wusilang barang ka……./ ka(208v)lilip satru jaya/ Dyan Dipati awotsantun/ lêrês Gusti Padukendra//


Sang raja berkata pelan, “Seluruh kawulaku, hari ini kita sungguh-sungguh telah terbebas dari ancaman musuh yang mengganggu ketentraman negara”. Raden Adipati menyembah dan berkata, “Benar apa yang Paduka Tuan katakan”.


6. // Patih mêngko karsa mami/ sarehning wus padha mulya/ reningsun iku ………….ngong/ sun junjung madêg narendra/ heh sira Patih padha/ ngaminana karsaningsun/ sandika Patih turira//


Sri Baginda kembali bersabda, “Patih. Saat ini, berhubung keadaan telah pulih, aku berkehendak untuk mengangkat adik-adikku sebagai raja. Kau, Patih, dan seluruh punggawa, aminilah apa yang menjadi kehendakku”. Sang Patih bersembah.


7. // areningsun si Surati/ jumênênga neng nagara/ ing Bandaralim kreh kabeh/ reningsun ri Senabrata/ sun junjung neng nagara/ Jong Diraji kang kadhatun/ angrehna gunging diraja//


“Adikku si Surati akan kududukkan di negara Bandaralim. Ia berkuasa penuh atas seluruh negara beserta jajahannya. Adikku Senabrata akan kududukkan sebagai raja di Jong Diraji membawahi segenap raja-raja yang menjadi jajahannya.


8. // Surati sun jujuluki/ Sang Prabu Suryakumala/ saha tondha bintang Liyo/ paring saking nagri bêsar/ Jong Diraji Sang Nata/ jujulukira Sang Prabu/ Kurnel………ratnidaya//


Surati akan kuberi gelar Sang Prabu Suryakumala. Ia kuberi anugerah berupa bintang Leeuw yang merupakan pemberian dari negara besar. Raja baru Jong Diraji kuberi gelar Sang Prabu Kurnel (Kolonel)…..


9. // saha lidêr bintang saking/ Jêng Raja …………. nagara/ Etolondhon paparabe/ lah ta patih iku …………/ undhangnya wadyanira/ sandika Dyan Patih gupuh/ gyadhadhawuh Dyan Dipatya//


dan kuberi ia anugerah berupa bintang dari Raja….. . Senabrata kuberi julukan Etolondhon. Untuk itu, Patih, umumkan semua itu pada seluruh bawahanmu!”. Raden Patih pun segera mengumumkan titah Sri Baginda.


10. // wus wrata undhang Sang Aji/ marang gunging para raja/ satriya mantri gunging wong/ sadaya sami tur sêmbah/ sigra wau Sang Nata/ ngandika apan amundhut/ minuman rata gung wadya//


Tak lama kemudian, titah raja telah tersebar rata kepada segenap raja, ksatria, menteri, dan para kawula. Semua menurut dan menyembah menerima titah. Segera setelah itu, Sri Baginda memerintahkan untuk mengeluarkan minuman dan membaginya rata pada seluruh penghadap.


11. // aradin mangasta sami/ gêlas isi anggur merah/ Nata dhawuhkên sabdane/ heh kabeh wadyaku padha/ sira mangestokêna/ tuluse kalih reningsun/ wadya sadaya tur sêmbah//


Setelah gelas berisi anggur merah terbagi rata, Sri Baginda pun kembali bersabda, “Wahai seluruh wadyaku, berilah doa dan restu kalian agar kedua adikku dapat selamat dan sejahtera dalam menjalankan kedudukan barunya sebagai raja”. Seluruh wadya bersembah.


12. // …………… surak kundhisi/ …………… lawan/ panjidhur lan kodhokngorek/ surak ambal kaping tiga/ rampungira mangkana/ sinêksen(?) ing Nata …………/ ………. siwat rêsi(?) narendra//


Mereka bersorak riuh dan bersulang bersama. Tanjidor dan gamelan Kodhokngorek dibunyikan riuh berulang hingga tiga kali. Segala prosesi itu disaksikan langsung oleh Sri Baginda.


13. // ngandika Sri Narapati/ marang gunging para nata/ heh ta kabeh para katong/ wus rampung pan sêdhêngira/ ngasokkên gunging wadya/ sandika turnya praratu/ sigra wau para nata//


Seusai acara tersebut, sang raja pun bersabda pada seluruh raja, “Wahai para raja, karena acara telah selesai, silahkan kalian mengistirahatkan seluruh pasukan”. Para raja pun bersembah. Setelah itu, para raja


14. // gantya angabêkti(-2)/ rampung gungira ………/ satriya sumamrang gantos ……………/ ing wuri Raden Dipatya/ sakancanira samya/ wus radin nênggih sadarum/ pra raja sakehing wadya//


berganti-ganti menghaturkan bakti. Setelah seluruh raja selesai dilanjutkan dengan para ksatria, Raden Adipati beserta jajarannya. Setelah semua mendapat giliran menghaturkan bakti,


15. // samya sêsalaman sami/ têmbungnya halal bihalal/ wusnya Nata ngêndika lon/ (209r)andhawuhakên bubaran/ sigra bubaran samya/ apan suraknya gumuruh/ Nata kundur angêdhatwan//


mereka pun saling bersalam-salaman seperti yang disebut sebagai halal bihalal. Setelah itu, sang raja berkata pelan memerintahkan pembubaran penghadapan hari itu. Seluruh penghadap pun membubarkan diri seraya bersorak-sorai riuh. Sri Baginda kembali ke kediamannya.


16. // kang ari kalih tan kari/ rawuh jroning dalêm pura/ pinêthuk kehe pra sinom/ wusnya gya lênggah atata/ ri kalih pan neng ngarsa/ pra ibu pêpak sêdarum/ Sang Nata alon ngandika//


Kedua adiknya tak ketinggalan. Setibanya di dalam puri, mereka disambut oleh para putri. Setelah itu mereka pun duduk. Kedua adik raja duduk di depan para ibu. Sang raja berkata pelan


17. // mring ibu lan garwa sami/ wus samya sinung uninga/ pra ibu garwa ature/ samya ing sukurira(-1)/ mangestu karsanira/ Nata malih ngandika rum/ marang ri kalih mangkana//


pada ibu dan istri-istrinya, memberi kabar tentang pengangkatan kedua adiknya sebagai raja. Para ibu dan istri-istri merasa sangat bersyukur dan sangat merestui apa yang menjadi putusan sang raja. Kemudian, sang raja kembali berkata pada kedua adiknya,


18. // lah payo reningsun yayi/ umarêg ing Kangjêng rama/ rinta kalih awotsinom/ kang pra ibu lan garwa(-1)/ samya lumaris sigra/ tan kawarneng prapta sampun/ neng ngarsane Sri Pandhita//


“Mari, Dinda. Mari kita menghadap pada Ayahanda Prabu”. Kedua adik raja menyembah. Para ibu dan istri-istri bergegas mengikuti. Singkat cerita, mereka telah sampai di hadapan sang raja pendeta.


19. // para garwa angabêkti/ gya putranira gumantya/ samya ngabêkti rama Jeng/ wusnya sami tata lênggah/ pra garwa myang atmaja/ Sri Pandhita ngandika rum/ kalingane sira padha//


Para istri menghaturkan bakti diikuti para putra menghaturkan bakti pada ayah mereka. Setelah itu, mereka pun duduk. Para istri dan para putra duduk bersama. Sang raja resi bersabda lembut, “Ada apa gerangan kalian semua menghadapku?”.


20. // tur sêmbah Sang Prabu Siwi/ Jêng rama atur uninga/ yen ing mangke karsaningong/ ri hamba kalih punika/ sun pinta-pinta samya/ mugi angsalapangestu/ supangat dalêm Jêng rama//


Sang Prabu Gandakusuma menyembah dan berkata, “Ayahanda, perkenankan aku melaporkan bahwa aku telah memutuskan bahwa kedua adik hamba ini hamba angkat menjadi raja. Semoga Paduka berkenan memberikan restu dan syafaat


21. // mring putra ri hamba kalih/ katiga hamba priyongga/ mugi linulusna kabeh/ Jêng rama ri pun Suratya/ pun pinta neng nêgara/ (300v)Bandaralim ngreh prajagung/ ngong sinung nama Narendra//


kepada para putra, hamba dan kedua adik hamba, semoga kami bertiga senantiasa selamat dan sejahtera. Ayah, Dinda Surati hamba angkat sebagai raja yang berkuasa penuh di Bandaralim dan hamba beri gelar Raja


22. // Suryakumala Nêrpati/ lawan sun paringi tondha/ Jêng rama bintang Liyone/ reningsun pun Senabrota/ sun patah neng Diraja/ hamba sinungi jêjuluk/ Sri Nata lan saha tondha//


Suryakumala dan hamba anugerahi bintang Leeuw. Adik hamba, Senabrata, hamba beri kuasa atas Jong Biraji, hamba beri gelar kebesaran dan bintang.


23. // Jendral Kolonel Rat Apni/ saha tondha lidêr bintang/ Wilêmsordhê myang Liyone/ Ekolondhon Senabrota/ punika pêparabnya/ Nata Rêsi ngandika rum/ lahsokur suka pirêna//


Gelarnya adalah Jenderal Kolonel Rat Apni dan bintang kebesaran Willemsorde dan Leeuw. Julukannya, Ekolondhon Senabrata”. Sang raja pendeta berkata lembut, “Syukurlah. Aku turut berbahagia.


24. // jumurung sewu sabêngi/ sun rewangi andêdonga/ mring Allah gya luluse(-1)/ panjênênganira samya/ lah ta garwa sun padha/ den bêcik sapungkuringsun/lulusa momong atmaja//


Aku mendukung dan kudoakan pada Allah agar kalian selamat dan sejahtera. Wahai para istriku, sepeninggalku, baik-baiklah kalian membimbing para putra”.


25. // tuhu Sang Narendra Rêsi/ wus katujon ing wardaya/ tan ana pan ing krêraos/naliyan sangking ciptanya/ wus tan ana kawangwang/ osiking tyas Sang Awiku/ mung nyona ingkang cinipta//


Sang raja pendeta telah membulatkan hati. Rasanya telah hening. Ciptanya bersih. Tak ada lagi yang membuatnya cemas. Yang dipikir dan dirasakannya


26. // yêkti yen Sang Maha Yêkti/ wus kabul sakosiking tyas/ pamoring driyawêninge/ nir tyas sirna kang wangiwa(?)/ muni kahananira/ tandya êbang(?) (301r)Maha Wiku/ mêgati katrêsnanira//o//


hanyalah Sang Maha Benar. Kini segalanya telah terkabulkan. Rasanya telah menyatu dalam hening. Tak ada lagi sekat pembatas, kembali pada keadaan awal. Sang Mahawiku, memutus rasa cintanya.


1. //o// Nata Rêsi wus bêgang saking palungguh/ kagyat ingkang neng ngarsi (-1)/ pra garwa myang putra mantu/ gupuh samya anungkêmi/ umyang tangise pra sinom//


Sang raja pendeta bangkit dari duduknya. Mereka yang berada di hadapannya terperanjat. Para istri, putra-putri, dan menantu bergegas menyembah. Para putri menangis.


2. // wêneh sambat-sambate amêlas ayun/ kalara-lara kang tangis/ pra garwa apan sêdarum/ pra putra lan mantu sami/ rame gêntya turira lon//


Mereka merintih-rintih penuh haru, menangis menyayat hati. Para istri, putra-putri, dan menantu riuh-rendah bergantian berkata,


3. // kadya pundi karsa Panduka Sang Prabu/ kawula dereng andugi/ gen [h]amba marwiteng Prabu/ Jêng rama Sang Maha Rêsi/ kadya pundi karsa Katong//


“Apa yang menjadi kehendak Paduka, Sang Prabu?”. “Rasanya belum tuntas hamba mengabdikan diri pada Paduka”. “Ayahanda, apa kehendak Paduka?”.


4. // Nata Rêsi wus sirna saking pandulu/ pra garwa myang putra sami/ kagyat ing tyas samya muwus/ tan karuwan kang kaeksi/ gya ana mirmaning Manon//


Sang Baginda Resi seketika hilang dari pandangan. Para istri dan putra-putri kian terkejut. Dalam hati mereka membatin mengapa Sang Prabu menjadi sirna tak terlihat. Segera Tuhan menampakkan kasihnya.


5. // mandhi nêbda lir Sang Senapati Prabu/ lah garwa putrasun sami/ mênênga iku sêdarum/ mêngko sun jarwani(-2)/ kagyat garwa putra kang wong//


Tiba-tiba terdengarlah suara yang sangat mirip dengan suara Sang Prabu Senapati. “Wahai istri dan putra-putriku, tenanglah kalian semua. Aku akan menjelaskan sesuatu”. Para istri, putra-putri, dan semua orang yang mendengar suara tersebut merasa sangat terkejut.


6. // dennya mirêng suwara nging tan kadulu/ lah padha mênênga sami/ aywa sira padha muwus/ apa ingkang sira pikir/ adunên pikir kang yêktos//


Mereka terkejut karena mendengar suara namun tak melihat wujud. “Sudah. Tenanglah kalian semua. Janganlah kalian menangis. Apa yang sebenarnya kalian pikirkan? Timbang-timbanglah dengan pikiran kalian yang jernih.


7. // heh ta têka pasiyanira Yang Agung/ kang tumimba ing awak mami(+1)/ wus tan kurang ing Yang Agung/ sun tinitahkên neng bu(302r)mi/ dene Yang Agung mirma Non//


Sesungguhnya, hanya kasih-Nya atasku yang tak pernah kekuranganlah yang menjadikanku ada di bumi. Tuhan Yang Maha Agung dengan kasih-Nya


8. // tinitahkên mêngku rat buwana agung/ pinunjulakên sêsami/ wêkasan mangke wus pangguh/ pinaring Allah sisiwi/ wus padha pinaring Manon//


telah menitahkan aku untuk menguasai sebuah negara besar. Kedudukanku dilebihkan dari sesamaku. Kini, telah tiba saatnya bagiku. Allah telah memberikan anak-anak padaku. Anak-anakku telah diberiNya pula


9. // kamulyaning ing dunya tan ana nyundhul/ lah kapriye ta kapikir/ tan kurang sihnya Yang Agung/ tinitahkên ing Yang Widi/ pinunjulkên sagunging wong//


kemuliaan di dunia yang tiada tara. Coba pikirkanlah semua itu. Sesungguhnya kasih-Nya tak pernah kurang atas kita. Dititahkan mulia di atas semua orang.


10. // lah ta padha pikira ingsun pitutur/ padha mikira pribadi/ kamulyan alam kêng agung/ ngudiya bêgti ning Widi/ yogya pintêr kaya ingong//


Pikirkanlah semua itu olehmu. Renungkan. Renungkan kemuliaan alam yang luas, upayakanlah berbakti pada Tuhan. Pandai-pandailah dalam mengabdi pada- Nya layaknya diriku.


11. // wong puniku tinitah marang Yang Agung/ den eling-eling ta sami/ darbe yatnya swuh ing pandum/ upamaning rina lan wêngi(+1)/ kang padha mikir dadya wor//


Sesungguhnya, manusia itu semata dititahkan oleh Tuhan Sang Maha Agung. Ingat-ingatlah itu! Waspadalah, jangan putus berbagi kebajikan. Bila kalian terus merenungkan itu siang dan malam, maka kalian akan menyatu.


12. // lah wus padha gya musna kang pamuwus(-1)/ pra garwa putra pan sami/ pan mêksih muwus mangungun/ gya ana karsaning Widi/ aparing wruh kang pangêrtos//


Sudahlah. Tenanglah kalian”. Para istri dan putra-putri masih saja terisak dan tertegun. Tiba-tiba, atas kehendak Tuhan, Tuhan pun memberikan pemahaman di hati mereka.


13. // swara rum heh umatira Yang Agung(-1)/ aja sira dadi pikir/ musnane garwa ramamu/ kang wus mulya den tangisi/ kabeh iku den rumaos//


Suara lembut dan syahdu terdengar, “Wahai para umat Tuhan, janganlah kalian merasa khawatir pada sirnanya suami dan ayah kalian. Janganlah menangisi ia yang telah dimuliakan. Resapilah,


14. // sira iku iya apan wurung tamtu/ oleh sihira Yang Widi/ kang kadi saseda Prabu/ ngibarate Senapati/ rina wêngi(303r)ne pan awor//


belum tentu kalian beroleh kasih Tuhan sebagaimana Sang Prabu yang siang dan malamnya telah menyatu.


15. // lara nikmat mêskin mulya wus kacakup/ kasar aluse wis dadi/ wadhag lêmbut wus kapikut/ ing adoh pêrake dadi/ kene-kono gon wus manggon//


Segala sakit, miskin, mulia, telah dilampauinya. Kasar dan halus telah dikuasainya. Wadag dan tak wadag telah terangkum. Jauh dan dekat akan selalu ada. Di sini dan di sana telah ditempatinya semua.


16. // lah mikira titahing Yang sira iku/ gya musna swara sumêling/ sigra ingkang samya kantun/ pan sami sinunging galih/ engêt mung sokur ing Manon//


Resapilah itu semua wahai manusia hamba Tuhan!”. Suara pun sirna. Mereka yang ditinggalkan merasa sejuk hatinya. Mereka ingat dan bersyukur pada Tuhan.


17. // pan samana wus kendêl samya sêdarum/ kalintang sokur ing Widi/ wus padha nêbda jumurung/ mring Allah kang Maha Suci/ Sri Nata ngandika alon//


Setelah mereka tenang, hanyalah rasa syukur yang tak terhingga yang mereka rasakan. Pada akhirnya, mereka ikhlas pada kebesaran Allah Yang Maha Suci. Sang raja pun berkata pelan,


18. // dhuh para ibu-ibu ta sêdarum(-1)/ sampun lintang kang ginalih/ engêta syara karungu/ ing mangke karsamba nênggih/ sumongga kundur ngadhaton//


“Duhai para Ibu, janganlah terlalu cemas. Ingatlah pada suara yang baru saja kita dengarkan. Sekarang sebaiknya mari kita kembali ke dalam istana”.


19. // para ibu sadaya samya jumurung(-1)/ gya kundur mring dalêm puri/ wus rawuh jroning kadhatun/ gya tata lênggahnya sami/ Sri Narendra ngandika lon//


Para ibu setuju. Mereka pun bersama-sama kembali ke dalam istana. Setibanya di dalam istana, mereka duduk. Sri Baginda berkata pelan


20. // mring kang rayi Narendra kêkalihipun/ lah yayi prayoga mami/ bêcik sira padha mundur/ marang nêgaranya sami/ wus antara kêponang(?) wong//


pada kedua adiknya, “Dinda, sebaiknya kalian berdua segera kembali ke negara kalian, karena kalian telah dinanti sekian banyak kawula.


21. // dene Kangjêng ibu sangking prayogyengsun/ rehning wus sami basuki/ pamintaning Yang kêng Agung/ samya mong putra pribadi/ pra ibu manut sê(304v)pakon//


Sedangkan, Paduka Ibu, menurut hamba, karena segalanya telah berjalan dengan lancar atas perkenan Tuhan, Paduka harap membimbing putra-putra Paduka masing-masing”. Para ibu setuju.


22. // gya ngandika Narendra paparing dhawuh/ marang Rahadyan Dipati/ kinen paring printah gupuh/ mring wadya ing Bandarngalim/ lan Diraja kang ponang wong//


Sri Baginda pun segera memerintahkan Raden Adipati untuk memberi instruksi pada pasukan Bandaralim dan Jong Diraji


23. // sakantune papêjah samya wuh gupuh/ duta Narendra lumaris/ tan kawarna prapta sampun/ Dyan Patih sampun atampi/ srat dhawuh sangking Sang Katong//


yang masih hidup agar dipanggil. Utusan raja pun bergerak melaksanakan titah. Tidak lama kemudian Raden Adipati telah menerima surat perintah dari Sri Baginda.


24. // tur sandika Dyan Patih parentah gupuh/ marang wadya Bandaralim/ lan wadya ing Draji sampun/ sigra kang pra wadya alit/ aglis sumêgteng sumaos//


Raden Patih menyatakan kesanggupannya dan memberi instruksi pada pasukan Bandaralim dan Jong Diraji. Mereka yang menerima instruksi pun segera bersiap siaga.


25. // myang Dyan Patih marang wadyanira sampun/ sumêkta tata cumawis/ sudhiyeng karsane Prabu/ wus tata aglar sumawi/ untaping wadya pan kumoh(?)//


Raden Patih beserta jajarannya pun telah siap melaksanakan perintah Sang Prabu. Mereka semua menata barisan.


26. // yata wau Narendra myang para ibu/ wus miyosi dalêm puri/ arawuh neng siti luhur/ tata lênggah aneng kursi/ Sang Nata ngandika alon//


Saat itu, Sri Baginda dan para ibu telah keluar dari dalam istana. Sesampainya di siti hinggil, mereka pun duduk di kursi yang telah disediakan. Sang raja punberkata,


27. // Kangjêng ibu kakalih kawula nuwun/ ngaturkên ingkang basuki/ ing margamugi lêstantun/ mugi ta wontên nêgari/ sami aweta amomong//


“Kanjeng Ibu berdua, hamba menyampaikan selamat jalan, semoga diberi kelancaran dalam perjalanan, dan kelak di negara Paduka semoga Paduka diberi umur panjang sehingga dapat terus membimbing


28. // mring atmaja linulusna ing Yang Agung/ lan sira reningsun sami/ manira jurung pangestu/ ing sira den padha eling/ marang pitulunging Manon//


putra-putra Paduka, dan semoga Tuhan Yang Maha Agung senantiasa memberkahi Paduka, Ibu. Dan, kalian, adik-adikku, aku merestui kalian. Ingatlah selalu pada segala pertolongan yang telah Tuhan berikan atas diri kalian”.


29. // atur sêmbah (305r)gya mami tata sêdarum/ tandya wus budhalan sami/ kang kantun kari mangungun/ kang budhal mangu lumaris/ nênggih wus sumêkteng bocol//


Para adik raja pun menyembah dan mohon pamit. Tak lama mereka pun berangkat. Yang ditinggalkan hanya mampu tertegun, yang pergi pun berjalan sambil termangu. Ketika itu, mereka semua telah siaga melakukan keberangkatan.


30. // u[n]tabira wadwadya jalma gumuruh/ tan kaetang(?) kang kapyarsi/ gumrumung suwara barung/ barêng bubar ingkang baris/ aglis lêpas sireng lakon//


Pasukan yang berangkat demikian riuh dan banyak tak terhitung. Suara mereka gemuruh bersahutan. Setelah barisan tak tampak lagi, jauhlah sudah mereka dalam perjalanan.


31. // ingkang keri kacaryan ing lampahipun(-1)/ samya engêt jroning galih/ dadya mung kantun panuwun/ sokur ing Yang Maha Suci/ wus putus ingkang rinaos//


Yang ditinggalkan hanya bisa takjub pada segala apa yang telah terjadi. Dalam hati mereka mengingat dan yang tinggal hanyalah rasa syukur pada Sang Maha Suci. Rasa mereka telah sempurna.


32. // tan kawarna kang lumampah lang kang kantun/ apan wus samya  basuki/ nêgara sakehing lulus/ ing Kakbah myang Bandarngalim/ Jong Diraji kang kêdhaton//


Tak lagi diceritakan mereka yang pergi dan mereka yang tinggal. Pada akhirnya, mereka semua selamat. Negara sejahtera. Kakbahbudiman, Bandaralim, dan Jong Diraji


33. // pan wus sami gêmah raharja sêdarum/ tan ana baya kaesthi/ mung harja mulya tinêmu/ sakehing nêgara sami/ tan beda katri kêraton//o//


makmur, subur, sejahtera. Tiada lagi bahaya mengancam. Yang ada hanyalah kebahagiaan dan kemuliaan bagi ketiga negara yang sama dan tiada bedanya.


sumber : alangalangkumitir.wordpress.com