.

Premium Wordpress Themes

Kamis, 19 Januari 2012

SERAT GANDAKUSUMA Pupuh XXV – XXVII

1. //o// Mangke ing Kondhabuwana/ wus salin agama suci/ saking mantu Pandukendra/ Dasabahu Sri Bopati/ den gêsang[a]kên malih(-1)/ dhatêng kang bok Ratu Ayu/ sarta wus manjing Eslam/ (126r)kinen têtêp dadi aji/ dene mangke putranta laki kawula//


“Saat ini seluruh Kandhabuwana telah memeluk agama Islam atas usaha menantu Paduka Raja. Dasabahu dihidupkan kembali oleh Kanda Ratu dan telah masuk Islam. Ia diperintah agar tetap menjadi raja dinegaranya. Sedang, saat ini putra Paduka, suami hamba,


2. // lawan kang bok Sarirasa/ wus sami marêg mariki/ wontên ing jawi punika/ duk mirsa Sri Narapati/ turing putra Sang Dewi/ kalangkung pangungunipun/ wêkasan suka ing tyas/ galihira cilik wukir/ prameswara tan beda kadya Sang Nata//


bersama dengan Kanda Sarirasa telah datang menghadap kemari. Saat ini masih berada di luar”. Sri Baginda saat mendengar penuturan sang dewi menjadi sangat tertegun. Namun, di saat berikutnya ia merasa sangat bahagia. Demikian pula sang permaisuri.


3. // gêpah Sang Sri Naranata/ Radyan pinêthuk pribadi/ duk panggih putra cinandhak/ kang asta kinanthi ririh/ Sarirasa Sang Dewi/ mungging kanan asta Prabu/ Radyan Kanekaputra/ dherek lumêbêt ing puri/ sru susunggun Narendra mring mantonira//


Sri Paduka pun segera menjemput sendiri Raden Gandakusuma. Saat bertemu dengannya, segera tangannya digandeng, bersama dengan Dewi Sarirasa yang digandeng di tangan kanan Sang Prabu. Raden Kanekaputra turut masuk ke dalam istana. Sang raja merasa sangat takjub melihat menantunya.


4. // kacaryan sigiting warna/ jatmika alusing budi/ dhasare tunggil agama/ gya lênggah neng jroning puri/ prameswari sukanting/ dennya non putra sang bagus/ kusuma Sarirasa/ lan Sariraga Sang Dewi/ tan apisah neng wurinira Rahadyan//


Ia kagum dengan ketampanan, kehalusan budi, dan kesamaan iman. Mereka pun duduk di dalam istana. Permaisuri demikian bahagia melihat putra menantunya yang demikian tampan. Dewi Sarirasa dan Dewi Sariraga senantiasa bersama di belakang Raden Gandakusuma.


5. // Dyan Mustal sumiweng tratag/ yata ngandika Sang Aji/ lah angger Gondakusuma/ andika madêga aji/ wontên Bakdiman nagri/ sêdhêng manira wus sêpuh/ reh darbyatmaja priya/ pun bapyarsa mangun teki/ Rajaputra tan lênggana ing sakarsa//


Raden Mustal duduk di bangunan tambahan. Sang raja berkata, “Ananda Gandakusuma, jadilah kau raja di negara Bakdiman. Aku sudah tua. Berhubung kini aku memiliki menantu seorang pria, Ayah hendak menyepi”. Sang putra mahkota menyetujui kehendak ayah mertuanya.


6. // kunêng rêngganing katrêsnan/ kang bojakrama mênuhi/ yata enjing wus sanega/ arsa madêgakên aji/ wadya Bakdiman nagri/ pêpak sewaka supênuh/kadya samodra kendran/ gya miyos Sri Narapati/ neng paglaran Sang Rajaputra tan pisah//


Karena besarnya kasih dan kegembiraan, perjamuan pun digelar tanpa henti. Alkisah, pagi telah menjelang. Tibalah saat penobatan raja. Seluruh prajurit dan punggawa negara Bakdiman lengkap menghadap bagai lautan. Sang raja bersama sang putra mahkota pun keluar ke Pagelaran.


7. // Rahadyan Kanekaputra/ tan têbih lawan sang pêkik/ Sang Nata nabda ing wadya/ heh ta Patih karsa mami/ sun arsa mangun teki/ pucak wit rangrong neng gunung/ ka(127v)kang sun angkat narendra(+1)/ putraningsun ki Dipati/ jumênênga neng Katbahbudiman nagra//


Raden Kanekaputra berada tak jauh dari sang putra mahkota. Sang raja pun bersabda kepada seluruh wadya yang menghadap, “Wahai Patih, aku berkehendak untuk menyepi dari keramaian ke puncak gunung. Sedang yang akan kuangkat menjadi raja menggantikan aku adalah putraku Kyai Adipati. Ananda, duduklah kau sebagai raja di Kakbahbudiman”.


8. // Kya Patih matur sandika/ tandya undhang gunging dasih/ sakarsanira Sang Nata/ samana sampun waradin/ gunging wadya ngestuti/ Sang Nata sigra lumungsur/ lênggah kursi kewala/ kang putra Ratu Taruni/ kinen lênggah neng wijohan palorêtna//


Kyai Patih segera mengumumkan perintah raja kepada seluruh wadya. Setelah titah tersampaikan merata dan diterima dengan baik oleh seluruh wadya, sang raja pun segera turun tahta dan duduk di kursi biasa, sedangkan sang raja muda dipersilahkan untuk duduk di singgasana.


9. // kinen bêkti gunging wadya/ sampunira adya(?) wêradin/ gya Pangulu kinen donga/ ingaminan gumrah wanti/ barung kurmat prajurit/ drel tigar lir parwata rug/ mriyêm kadya gêlap(-1)/ tambur salompret malingi/ wusnya kendêl Sri Taruna angandika//


Seluruh punggawa dan prajurit diperintahkan untuk menghaturkan bakti kepada sang raja muda. Setelah semua melaksanakan titah, segera abdi penghulu diperintahkan untuk membacakan doa. Doa yang dilantunkan oleh penghulu diamini oleh semua yang hadir hari itu dengan suara yang gemuruh. Setelah itu dilanjutkan dengan tembakan drel kehormatan yang suaranya bagai gunung runtuh, dan meriam yang suaranya bagai guruh, ditingkahi suara tambur, dan terompet. Sang raja muda kemudian berkata,


10. // heh ta Patih ingsun tanya/ saiki mongsa punapi/ matur nêmbah Sang Dipatya/ kêsonga mangsanya Gusti/ Jimakir tauneki/ nuju Sinta wukunipun/ sawusira mangkana/ gya kondur Sri Narapati/ ingkang rama Sri Wiku nganthi kang asta//


“Wahai Patih, aku ingin bertanya padamu. Musim apakah saat ini?”. Sang Adipati menjawab dengan didahului menyembah, “Saat ini musim kesembilan, Paduka. Tahunnya Jimakir, wuku Sinta”. Setelah itu sang raja pun segera kembali ke dalam istana dengan digandeng oleh sang raja pertapa.


11. // ginarbêging kang pacara/ bubaran sagung kang nangkil/ kang sulung mêdal enjang(-1)/ gupit-ginupit sami(-1)/ tan lyan Sang madêg aji/ kang linêmbaneng awuwus/ denira bagusing warna(+1)/ kacaryan sagunging jalmi/ Sri Narendra kundur dhatêng dhatulaya//


Kembalinya sang raja dengan diiringi oleh seluruh kelengkapan upacaranya. Setelah itu, semua yang menghadap hari itu pun membubarkan diri. Mereka semua membicarakan sang raja yang baru saja dinobatkan. Yang menjadi pokok pembicaraan mereka tak lain adalah ketampanan rupa sang raja muda yang benarbenar mengagumkan. Sang raja pun kembali ke kediamannya.


12. // pinêthuk lawan sang rêtna/ Sarirasa kusuma di/ tuwin pramesthining rasa/ tumut mêthuk ing Sang Aji/ Raden Sêtingkumuning/ sri panganti kendêlipun/ wus pinaringan wisma/ cêlak kalawan jro puri/ sinung karya dadya korining SangNata//


Ia disongsong oleh Dewi Sarirasa dan permaisuri Dewi Sariraga. Turut menyambut pula Raden Sentingkumuning yang sejak tadi berada di Sri Manganti. Ia telah diberi kediaman tersendiri yang dekat dengan kediaman raja. Ia diberi tugas sebagai pendamping bagi raja.


13. // wau Sang Sri Nata Bagawan(+1)/ arsa linggar dhatêng wukir/ lan garwa samya sudhiya/ pininta (128r)wadya kang ngiring/ gya mangkat tan asari/ prapteng arga adhudhukuh/ ambantêr kasutapan/ pamintaning kang sêmedi/ mung harjane putra kang madêg narendra//


Sang Raja Begawan dikisahkan akan berangkat ke gunung. Ia dan istrinya telah siap. Diperintahkan pada para prajurit yang mengiringi agar segera berangkat tanpa berhenti. Setibanya di gunung, rombongan raja pun segera membangun tempat untuk menetap. Di sana sang raja memperbanyak dan memperkeras ibadah. Apa yang dimintanya dalam semedi hanyalah kesejahteraan putranya yang baru saja dinobatkan sebagai raja.


14. // kunêng kang brangteng asmara/ ucapên Sri Narapati/ Sang Prabu Gondakusuma/ sangsaya alami-lami/ saya kraos ing brangti/ mring Sarirasa dyah ing rum/ tan kenging tinahana/ kumênyut engêt wiyati/ duk sêmana sang kusuma pinarpêkan//


Dikisahkan sang raja yang tengah dirundung asmara, Sang Prabu Gandakusuma, kian lama cintanya kian besar pada Dewi Sarirasa, tak lagi dapat ditahan. Ia pun segera menemui sang dewi.


15. // aneng gupit langênsêkar/ dyah Sarirasa Sang Dewi/ wêspaos saliring raka/ sru ngrakê(?) ujwala manis/ pinrih kang bok Sang Dewi/ tumimbanga ing pudyakung/ Sang Nata sabdanira/ mangrêpa lir lunturing sih/ nah ing angger bak ayu musthikeng tilam//


Di kamarnya, Dewi Sarirasa waspada pada datangnya sang raja. Sang raja mendekat dengan pandangan mata lembut. Ia meminta agar ayundanya sang dewi berkenan menerima cintanya. Sang raja berkata mengiba penuh kasih, “Duhai, Kanda tersayang, mustika peraduan.


16. // dasihe minta sihira/ dadya usadaning agring/ alama saya kagagas/ ngong lalilali tan lali/ sinamun saya rujit/ pinupus malah kagugu/ anggoyang brongta wiyang/ kawayang wiyageng wingit/ mung andika kakang bok paring usada//


Hambamu memohon belas kasihmu untuk dapat menjadi penyembuh sakitku. Lama kupikirkan, kucoba lupakan namun tak juga aku lupa. Kucoba alihkan malahan membuat hatiku kian hancur. Kupupuskan malahan kian kokoh, menggoyahkan rasa. Terbayang-bayang dalam anganku terdalam,hanya Kanda Dewilah yang dapat memberikan penawarnya”.


17. // sang dyah Pramesthining rasa/ kumêpyur raosing galih/ Sang Nata drêging asmara/ mesêm nabda esmu wingit/ bosên têmên miyarsi/ ujare si kurnel mabuk/ jaluk kang ora-ora/ Sariraga dipun aglis/ aturana tuwan kang mêndêm mandherah//


Sang Dewi Sarirasa tergetar hatinya. Cinta sang raja berkobar. Sang dewi tersenyum sambil berkata, “Bosan sekali aku mendengar kata-kata kolonel mabuk ini. Permintaannya selalu yang tidak-tidak. Sariraga, segera nasehatilah tuanmu yang tengah mabuk berat ini”.


18. // umatur kang winujaran/ kakang bok manira ajrih/ hamba manawi dinukan/ luwung Panduka nuruti/ hamba aywa ginalih/ trus trang sêtyanireng kalbu/ dhasar wus janji kina/ kawula darmi nglampahi/ mung tuluse kang bok dadi kadang tuwa//


Sariraga yang diberi perintah menyahut, “Kanda Dewi, aku takut nanti dimarahi. Sudahlah, lebih baik Paduka menurut saja. Jangan pikirkan aku. Aku tetap akan setia, karena aku sudah berjanji. Aku hanya menjalankan saja. Memang sudah takdir, kemanapun, Kanda akan selalu menjadi saudara tuaku”.


19. // (129v)mlerok sang dyah Sarirasa/ sabdanira esmu runtik/ dhasar bangêtSariraga/ tuwane dipun ajani/ mrih rungkête lan mami/ dhasar angkuh dipun ugung/ Sang Nata angandika/ bênêr arenira Gusti/ biyen mula sun nrima warnen kewala//


Sang Dewi memandang tajam pada Sariraga dan berkata gusar, “Keterlaluan kau Sariraga, tuanmu kau panas-panasi supaya dia semakin dekat denganku. Orang angkuh malah kau dukung!”. Sang raja berkata, “Benar apa yang adikmu katakan, Tuanku. Dahulu aku menerimanya untuk sementara saja.


20. // tan lênggana ing wardaya/ kalamun dereng pawor sih/ lan Nonah In pan sêtap(-1)/ lidêr ing Barulkayati/ saha bintang kang sangking/ guwa garba Sirolahu/ kapindho kang bintang(-1)/ sudama johar kang rimi/ ri mangkana Nonah Bêsar Sarirasa//


Aku tak akan menyetujuinya jika belum berhasil mendapatkan cinta dengan Nona sang staf pimpinan Barulkayati, bintang dari gua Sirullah dan bintang johar, Nona Besar Sarirasa”.


21. // mesêm Sang Prabu Wanodya/ kabanjiran ing mamanis/ esmu agoyang ingdriya/ Sariraga sang rêtna di/ awas sasmiteng osik/ kusuma sigra lumungsur/ ywa kongsi ri kaswayun/ kusuma Sarirasa di/ duk tininggal kumêpyur kadya sinêndhal//


Sang Prabu Dewi yang dibanjiri kata-kata yang manis merasa goyah juga hatinya. Sariraga tanggap dalam hatinya. Ia pun segera mengundurkan diri. Dewi Sarirasa saat ditinggalkan rasanya bagai disepak.


22. // pan arsa angoncatana/ ketang wêlasireng galih/ tambuh goyanging panyipta/kusuma arsa nglanggati/ reh dereng sah kang janji / tarbukane bongsa kukum/ kang mungkul talak brongta/ kumênyut sêmune lindri/ dhasar ayu musthika maniking toya//


Ia ingin meninggalkan, namun ia kasihan. Kian goyah hatinya. Sang dewi ingin mengikuti rasanya, namun karena ia merasa belum sah ia gamang. Hatinya berdebar-debar. Sungguhlah cantik sang mustika sari samudra.


23. // saingga rarasing driya/ trênyuh mulat ing pangliring/ kagagasing kaya-kaya/ suselane Sri Bopati/ duk aneng ing jaladri/ nrus murwengêngkên nukmeng kung/ Radyan Gondakusuma/ kang ana(?) nurageng pamrih/ pasrangkara wilêt tanduking srêngkara//


Dalam angannya ia iba melihat pada sang raja. Teringat akan apa yang telah terjadi pada sang raja saat berada di samudra. Raden Gandakusuma terus berusaha mendekat.


24. // adhuh mirah jiwaningwang/ punapa kang dados runtik/ kang dasih tadhah duduka/ sumongga kang pati urip/ kinen punapa dasih/ tan lênggana ing sakayun/ najan malbeng samodra/ umanjing sagara gêni/ amung (130r)dika kang dados jimat kawula//


“Duhai permata jiwaku, apa yang menyebabkanmu marah. Aku siap menerima kemarahanmu. Aku menyerahkan hidup matiku. Sia-sialah aku jika cintaku tak berterima. Meski harus masuk ke dalam samudra, masuk ke lautan api sekalipun, hanya Padukalah yang menjadi azimat hatiku.


25. // sampun tanggung nimas Nonah/ nguripi ing wong kaswasih/ duk aneng pinggir mandaya/ wawalêse Prabu Dewi/ ulun sinêngguh wani/ manglunyat swarjanireng rum/ amung sihnya Bêndara/ kang sun pante rina wêngi/ swarga nraka ywa pisah lawan kusuma//


Janganlah kau berbuat separuh jalan, Nona. Kau telah menghidupkan orang yang mati sengsara di pinggir laut. Balasan yang aku minta hanyalah kasihmu tuanku, yang kuharap siang dan malam. Bagai surga dan neraka, janganlah aku berpisah denganmu.


26. // yen tan antuk sih asmara/ pêjahana bae Gusti/ suka dadiya kunarpa/ tanggung-tanggung madêg aji/ wit tan linêgan ing sih/ tan linalageng ing kung  (-1)/ nabda kusuma rara/ dhu[h] Pangeran Adipati/ dede niku kang dados raos kawula//


Bila aku tak mendapat kasih asmara darimu, lebih baik bunuhlah aku, Tuanku. Aku lebih baik menjadi bangkai, daripada sekedar tanggung menjadi raja namun tak tersampaikan cinta dan hasratnya”. Sang Prabu Dewi bersabda, “Aduh, Pangeran Adipati. Sesungguhnya bukan demikian yang menjadi niatku.


27. // lêngguke kagila-gila/ dhuh sampun kaliru tampi/ jêr Panduka wus akrama/ antuk Sariraga Gusti/ tan beda lawan mami/ têtêp adhêping awruh      (-1)/ nagri Katbahbudiman/ têgêse punika pêsthi/ nora kêna wong ngiwal jodho nugraha//


Mengapa kau menjadi sedemikian lemah. Ah, janganlah kau salah paham. Paduka sudah menikah dengan Sariraga, Tuanku. Ia tak berbeda sama sekali denganku. Kau juga telah berkuasa atas negeri Kakbahbudiman. Artinya, itu sudah menjadi suratanmu. Tak baik orang menyia-nyiakan anugerah jodoh”.


28. // sumaur Gondakusuma/ kasinggihan sabda Gusti/ nanging ta nora mangkana/ têgêse Budiman nagri/ budine pikir patitis/ manjêruh dhatêng pangestu/ matur kusumaningrat/ têgêse pan kadi pundi/ dereng êsah srikawin yen mung satêngah//


Gandakusuma menjawab, “Benar apa yang menjadi sabdamu, Tuanku. Namun, sesungguhnya tidak demikian. Itu berarti kau berpikir tentang negara Kakbahbudiman”. Sang Dewi berkata, “Artinya, bagaimanapun juga, tidaklah sah sebuah perkawinan jika hanya setengah-setengah.


29. // têgêse kang Sariraga/ Sri Narendra anauri/ dhuh Gusti papundheningwang/ têgêse kang ragasari/ punika jisim lantip/ martabate Kangjêng Rasul/ kawula kang sanyata/ ing carmin kaca dumêling/maya-maya warana dyah Sariraga//


Maksud (dari) Sariraga”. Sang raja menjawab, “Duhai Tuan sembahanku, Sariraga itu jasad, martabat Kanjeng Rasul. Kawula sejati. Di cermin kaca yang berkilau, samar-samar selubung Sariraga”.


30. // pan sarwa mangusweng padang/ sru mangras ponang panêpi/ binarung sabdamangraras/ kusuma tansah nginggati/ dhuh Pangran Adipati/ bok dipun sarehsatuhu/ sampun kadi Walonda/ têkanya rigah-arigih/ kaya dhudha wus la(131v)was nêmoni rondha//


Sang raja kian mendekat seraya terus melontarkan rayuan. Sang dewi terus menghindar. “Aduh Pangeran Adipati, bersabarlah dahulu. Jangan seperti Belanda, bersikap seperti duda lama yang bertemu janda.


31. // ing mangke ………..si landeya/ yen wus lêjar ing tyas mami/ ngran Sarirasa têgêsnya/ lawan Gondakusuma di/ êsah kukume iki/ wêcakêna den saestu/ lawan guwa Sirolah/ neng têngah samodra wêning/ Sri Narendra alon wijiling wacana//


Saat ini bersabarlah. Kelak jika telah puas hatiku, Sarirasa dan Gandakusuma sah hukumnya. Untuk itu, jawablah teka-teki ini dengan sungguh-sungguh, apakah gua Sirullah di tengah samudra hening”. Sang raja berkata pelan,


32. // ingaran samodra jêmbar/ wêninge padhang ngluwihi/ kêdhatone rasa mulya/ sêdene sira wong kuning/ nglênggahi rasa jati/ uripe jagad sêdarum/ roh ilapi têgêsnya/ ratuning nyawa sakalir/ bongsa gondakusuma kumpuling rasa//


“Disebut samudra luas, beningnya nyata terang benderang. Itu adalah istana bagi rasa mulia. Sedangkan, kau berkediaman di rasa yang sejati, nyawa bagi kehidupan seluruh alam, artinya adalah roh ilapi, raja bagi semua yang bernyawa, seperti layaknya Gandakusuma sebagai tempat berkumpulnya rasa.


33. // dene kang guwa Sirolah/ guwa sênêting urip(-1)/ kang urip tan inguripan/ jumênêng sira lan mami/ tiga rinta Sang Dewi/ Sariraga sipatipun/ mila tan kêna pisah/ kawula kalawan Gusti/ rasa purba katandhan jatining jalma//


Sedangkan gua Sirullah itu adalah gua persembunyian bagi Sang Hidup, yang hidup tanpa dihidupi. Di sana tinggalah kau, aku, dan Sariraga. Oleh karena itu, ketiganya tak boleh berpisah. Kawula dan Tuhan. Rasa yang paling awal ditandai oleh manusia yang sejati.


34. // Gusti sumongga cinoba/ bukak nugrahaning Widi/ anjingkat kusuma rara/ duk kababar kang piranti/ gêglêg jroning pangesthi/ kêtaman sulanging pasmun/ ilang paribaweng rat/ sumrah nrus sêbda gumya mrik/ kawimbuhan jinurung nugraha limpat//


Tuanku, cobalah. Bukalah anugerah Tuhan”. Sang dewi sangat terkejut ketika dirinya dijabarkan. Dalam hati ia tertegun mendengarkan keterangan tentang apa yang selama ini dirahasiakan. Hilanglah segala dayanya atas alam. Ia berserah, tertawa bahagia, mendapatkan anugerah yang tak terhitung.


35. // pinudyeng-pudyeng kamulyan/ sinurung lawan samedi/ langun sandining asmaya/ ngênglêng panyiptaning galih/ wus manrah sakarsa mring/ Nata gya pinarjayeng kung/ samir nangkêp lir sata/ jro tilam kusuma Dewi/ mendah baya dennyanu lawan Narendra//


Dipuja-puja dalam kemuliaan, didorong oleh semedi. Tersamar dalam indah asmara. Ciptanya dimabuk cinta. Ia pun pasrah pada kehendak sang raja. Sang raja pun segera dibunuh dalam cintanya. Di atas peraduan sang dewi.


36. // dhasar wus lami Sang Nata/ mangarsa lunturing sih(-1)/ ira Sang dyah Sarirasa/ mangkya wus kêpadhan kapti/ pyuring driya mangu(132r)nsih/ Sang dyah sru sinunggun-sunggun/ sigêg tan cinarita/ wus abis kang ponang gêndhing/ nir sulipta rudah langêning asmara//


Memang sudah sangat lama sang raja mengharapkan turunnya kasih dari Dewi Sarirasa. Kini ia sudah mendapatkannya. Seluruh rasa kasih ditumpahkannya pada sang dewi. Selanjutnya tak lagi diceritakan. Habislah segala daya. Tiada duka dalam alunan indahnya asmara.


37. // kunêng ing latri samana/ kacarita sampun enjing/ Sang Nata lan garwanira/ sêparan runtut lir mimi/ sumêdhêng kang pawor sih/ kêpadhan isthaning kayun/ kongas padaning raras/ lir kilang têmpur lan manis/ Sang dyah Sariraga suka sokur rêna//


Dikisahkan, hari telah beranjak pagi. Sang raja dan istrinya selalu berdua bagai kepiting yang tengah berkasih-kasihan, satu dalam hasrat, berpadu satu bak air tebu dan manisnya. Dewi Sariraga merasa bersyukur dan gembira


38. // amêngantenakên raka/ tan montra titimbanging sih/ lulus ngantya tongatira/ mring kang bok Sang Prabu Dewi/ yen nyuda kang mamanis/ winuywan lêlês ingungrum/ sang rêtna Sarirasa/ sayogya longaning kang sih/ Sri Narendra sru wêlas trêsnaning driya//


telah berhasil menyatukan kakandanya. Ia sama sekali tak berkeberatan untuk berbagi kasih. Ia tulus membaginya dengan ayundanya Sang Prabu Dewi. Meski itu berarti mengurangi kadar kasih yang diterimanya karena ia dimadu. Bila Sarirasa tengah berkasih dengan sang raja, sesungguhnya sang raja sangat kasihan


39. // mring garwa dyah Sariraga/ kewran panujuning galih/ yen mêlêng dyah Sariraga/ akraos Sang Nata Dewi/ yen mêlêng Prabu Murti/ kraos Sariraga sang rum/ sampun antawis lama/ dennya jumênêng narpati/ Prabu Gondakusuma neng Kabah praja//


pada Dewi Sariraga. Ia bingung. Bila ia tengah berada bersama Dewi Sariraga, terbayanglah Sang Prabu Dewi. Sebaliknya, bila ia tengah bersama Sang Prabu Dewi, terasalah olehnya Sariraga. Alkisah, telah lama Prabu Gandakusuma menjadi raja di Kakbahbudiman


40. // gumantyeng mrasêpuh Nata/ Mraja Tanwirulamini/ langkung harjaning nagara/ saya suyut wong ngabêgti/ kawarna patih lami/ Dipati Kalbuja wau/kalih estri atmanya/ sang dyah Kuniya wawangi/ kang taruna rum-arum rêtna Kurenta//


menggantikan ayah mertuanya, Maharaja Tanwirulamini. Negara kian bertambah sejahtera. Para kawula kian hormat berbakti. Dikisahkan patih lama bernama Adipati Kalbuja, memiliki dua orang putri bernama Kuniya dan Kurenta.


41. // sêmana Rêkyana Patya/ arsa nusul mangun teki/ gya nutur mring Sri Narendra/ saha srat mêdal ing kori/ Radyan Sêtingkumuning/ sowan lan Jêng Sang Aprabu/ Dyan kunjuk ing Sang Nata/ ngandika Sri Narapati/ yen mangkono lah kakang Kanekaputra//


Saat itu sang patih hendak menyusul sang raja begawan. Ia pun menyampaikan keinginannya melalui surat yang diterima oleh Raden Sentingkumuning selaku pendamping raja. Raden Sentingkumuning pun menghadap sang raja. Setelah surat dibaca dan dipahami isinya, berkatalah sang raja, “Jika demikian Kanda Kanekaputra,


42. // rehnya Papatih Kalbuja/ (124r)atma jalu tan darbeni/ sira ingkang gumantiya/ lan sutane tuwa estri/ sun sungkên sira kaki/ mrih ywa mêdhot warisipun/ Radyan matur sandika/ patik bra dêrmi nglampahi/ Raden Mustal jinunjung dadya patya(-1)//


berhubung Patih Kalbuja tak mempunyai anak laki-laki, engkau kutunjuk menggantikannya. Selain itu, putrinya yang tertua kuberikan padamu sebagai sarana agar ahli warisnya tidak putus”. Raden Sentingkumuning menjawab, “Hamba hanya sekedar menjalankan”. Raden Mustal pun diangkat menjadipatih.


43. // Sang Nata sêksana undhang/ kendêle papatih lami/ Radyan Mustal wus gumantya/ wêradin undhang narpati/ suka sagunging dasih/ Kanekaputra lêstantun/ dhaup lan dyah Kuniya/ atmane Kalbuja Patih/ Radyan Mustal wus gêntyani maratuwa//


Sang raja pun segera mengumumkan putusan tentang berhentinya patih yang lama, dan Raden Mustal sebagai penggantinya. Titah raja tersampaikan merata. Seluruh kawula menerimanya dengan suka cita. Kanekaputra akhirnya menikah dengan Kuniya, putri Patih Kalbuja. Raden Mustal menggantikan kedudukan mertuanya.


44. // sukeng suta kang taruna/ sang rêtna Kurenta Dewi/ pinundhut lawan Sang Nata/ wau Kya Kalboja Patih/ lêstari mangun teki/ lan garwa nusul mring gunung/ kunêng antara lama/ Dyan Patih Sêtingkumuning/ angêmbani Sang Prabu Gondakusuma//


Sedangkan, putri bungsu Patih Kalbuja, Dewi Kurenta, diambil oleh sang raja. Sementara Patih Kalbuja menjalani hidup sebagai pertapa, disusul oleh istrinya. Beberapa lama sudah Raden Patih Sentingkumuning menjadi patih Prabu Gandakusuma.


45. // wimbuh karaharjanira/ Kakbahbudiman nagari/ warnanên Sri Narapati(a)/ prapteng ngarsa nebda ris(-1)/ lah ta kakang Kanekasunu(i)(+2)/ sira arsa sun duta(u)(-1)/ ngupaya srananing nagri(a)(+1)/ Wira[ya]te bok Ratu sêkaring pura(i)(-3)// (-1)


Kakbahbudiman bertambah makmur sejahtera. Ketika itu dikisahkan sang raja datang dan berkata, “Kanda Kanekaputra, kau kuutus sebagai duta untuk mencari sarana bagi negara. Menurut riwayat yang dituturkan Paduka Ratu Permaisuri,


46. // goningsun jumênêng nata/ yen oleh sarating nagri/ luwih kasantosanira/ kang kanggonan ratu kapir/ ing Dalsah kang nagari/ Raja Sadalya ranipun/ myang songsong Tunggulnaga/ wasiyat Jêng Bagendha Mir/ sapa ingkang kanggonan santoseng jagad//


akan bertambah sentosa diriku menjadi raja jika aku mendapatkan sarana berupa negara yang kini diduduki oleh seorang raja kafir. Negara itu bernama Dalsah. Rajanya bernama Raja Sadalya. Ia memiliki payung pusaka Tunggulnaga yang merupakan pusaka wasiat Baginda Amir. Barang siapa yang memiliki pusaka tersebut, maka akan sentosa.


47. // myang ratune konên Islam/ sarta ngidhêpa mring mami/ yen wis wrin nagara Dalsah/ mênyanga Dustam nagari/ Raja Uman wangi(-1)/ iku darbe kadang sêpuh/ estri sura yu endah/ ran Sang dyah Kalpikawa(125v)ti/ darbe pêdhang maksiyat ran pêdhang Kangkam//


Islamkan pula rajanya, dan perintahkan agar patuh padaku. Bila sudah berhasil kau di Dalsah, pergilah kau ke negara Dustam. Rajanya bernama Raja Uman. Ia memiliki kakak seorang perempuan yang sangat cantik bernama Dewi Kalpikawati. Ia memiliki pusaka berupa pedang


48. // lan kêndhang ran Takêrjagad/ lawan payung Tunggul katri/ lah kakang sira pundhuta/ matur sandika Dyan Mantri/ gya mêsat saking puri/ arsa pamit garwanipun/ sapraptanireng wisma/ pamit mring garwa Sang Dewi/ sawusira gya dandan yudakênaka//o//


dan gendang bernama Takerjagad. Kedua pusaka itu beserta payung Tunggulnaga itu harus kau ambil, Kanda”. Raden Mantri bersembah dan segera melesat dari istana. Sebelumnya ia hendak berpamitan dengan istrinya. Sesampainya di kediamannya, ia pun berpamitan dengan istrinya sang dewi. Setelah itu, ia pun bersiap-siap untuk menghadapi perang.


1. //o// Rekat Sang Adipatya(-1)/ Raden Mustal sampun mêsat wiyati/ dêdêl gagana anggayuh/ midêring jumantara/ ri sêksana ningali nagara agung/ ing Dalsah wus tinurunan/ jujug prapta ngarsa Aji//


Sang Adipati, Raden Mustal, telah mengangkasa, berputar-putar di langit. Segera setelah ia melihat negara Dalsah, ia pun turun di hadapan sang raja.


2. // kagyat Sang Prabu Sadalya/ mulat marang Raden Sêtingkumuning/ den nyana dewa tumurun/ nulya glis ingancaran/ kinen lênggah Dyan Kanekaputra gupuh/ lingira Raja Sadalya/ kawula tabêt sang pêkik//


Prabu Sadalya terkejut melihat Raden Sentingkumuning. Ia mengira itu adalah dewa yang turun ke bumi. Segera sang raja menyambut tamunya. Raden Kanekaputra pun dipersilahkan untuk duduk. Raja Sadalya berkata, “Siapakah Anda, sang rupawan?”.


3. // sru nêbda Radyan Dipatya/ ya manira utusane Sang Aji/ Kakbahbudiman Sang Prabu/ Mraja Gondakusuma/ mahambara amarentah gunging ratu/ amundhut maksiyatira/ kang payung Tunggulnaga di//


Raden Adipati berkata, “Aku adalah utusan Raja Kakbahbudiman, Sang Prabu Maharaja Gandakusuma, seorang raja agung yang memerintah atas banyak raja. Aku diutus untuk meminta pusaka wasiatmu, payung Tunggulnaga.


4. // lan sira kinen Eslama/ asebaa mring Gustiku Sang Aji/ kagyat miyarsa Sang Prabu/ wuwuse Raden Mustal/ sru akurdha akithal ingkang pamuwus/ sira uga jalma kaplak/ angucap datanpa kering//


Selain itu, kau diperintah untuk memeluk agama Islam. Datanglah menghadap pada Tuanku Sang Raja”. Sang raja merasa sangat terkejut mendengar penjelasan Raden Mustal. Ia merasa sangat murka dan berkata keras, “Kau manusia bodoh! Berkata tanpa berpikir!


5. // wong sawiji pêksa lancang/ wis minggata ingsun nora pêrduli/ dhasar wasiyat ingsun tan sung(+1)/ Eslam maning gêlêma/ yen tan minggat sun jêjêgi kapalamu/ Rahadyan Kanekaputra/ bêndunya yayah sinipi//


Kau hanya seorang diri tapi sangat lancang! Minggat kau! Aku tidak peduli! Aku tak akan menyerahkan pusaka wasiatku! Apalagi diperintah menjadi Islam! Jika kau tidak segera pergi, kuhancurkan kepalamu!!”. Raden Kanekaputra seketika merasa sangat marah.


6. // nêbda kras lah ayonana/ lanat kapir ingsun datan awêdi/ iya mring dhadhapu(136r)ramu/ aglis ing wadya ngarsa/ pan angêbyuk tutunjangan samya nubruk/ tan kewran Rahadyan Patya/ têguh kang angga tan busik//


Ia pun bersabda keras, “Hai laknat kafir! Hadapi aku! Aku tidak akan takut dengan orang sepertimu!”. Segera para prajurit yang berada di depan menerjang Sang Patih. Raden Adipati sama sekali tak gentar. Ia tetap diam tak bergeser sedikitpun.


7. // ngêmbuli ing kiring kanan/ tan kewran sangsaya sudireng jurit/ mung lawan asta mangamuk/ nikut nabok andhupak/ nêmpiling anêndhang kapir keh lampus(-1)/ wêneh ana riniyakan/ mata nyêplong sirah glindhing//


Ia tak gentar dengan para prajurit yang mengeroyoknya di kiri dan kanan. Bahkan keberaniannya makin tinggi. Ia mengamuk hanya dengan menggunakan tangan. Menyikut, menabok, menyepak, dan menempeleng. Sekali tendang, banyak prajurit kafir yang tewas. Sebagian dari mereka dicabik hingga bola matanya keluar dan kepalanya lepas menggelinding.


8. // sawêneh den adu kumba/ wadya kapir saya keh kang mati/ dyan padha rowangnya caruk/ miris wadya ing Dalsah/ apuyêngan ingunduran dennya ngamuk/ kurdha Sri Raja Sadalsah/ Dyan Patih tinubruk wani//


Sebagian lain diadu kepalanya. Korban berjatuhan di pihak pasukan kafir. Pasukan Dalsah ketakutan. Semua mundur. Raja Sadalsah marah. Raden Adipati diterjangnya.


9. // milar Dyan Patih mangancap/ ngukêl kisma nangudi mangungkil(-1)/ Radyan winêngkang pinistul/ binuwang tiba têbah/ Dyan Kanekaputra bêrmantya kalangkung/ musthi sara saking kasang/ rante kang parbawa sêgti//


Raden Patih melompat menghindar dan balik menyerang. Setelah itu dengan sekuat tenaga sang raja menarik lawannya dan menembaknya dengan pistol. Terkena pistol, sang patih jatuh terlentang. Raden Kanekaputra seketika kian murka. Ia pun menghunus panah dari kantung panahnya, rantai yang sangat sakti.


10. // Sri Dalya gya linêpasan/ kang hru rante anggubêl Sri Bopati/ kang asta kalih riningkus/ mêksa budi tan bisa/ nulya ambruk ing kisma sambat kaswayun/ kang wadya pupulih ing prang/ sing amaju den lêpasi//


Sri Dalya segera dilepasinya dengan panah. Panah rantai mengikat kuat tubuh sang raja. Kedua tangannya, berhasil diringkus pula. Sekuat tenaga ia berusaha melepaskan diri dari belenggu panah rantai, namun tak berhasil. Akhirnya, sang raja pun roboh seraya merintih-rintih penuh iba. Para pasukan yang mendengar rintih rajanya segera kembali untuk menyerang sang patih, namun setiap yang maju langsung dilepasi panah.


11. // inggutuk rante warastra/ sasisane mati sampun katalin/ Dyan Patih susumbar nguwuh/ lanat kapir budiya/ nora padha ingsun prajuriting Rasul/ andêling Nata Bakdiman/ Tambangraga nyakrawati//


Terkena panah rantai, para pasukan yang menyerang sang patih pun tewas. Sisanya yang masih hidup pun terbelenggu. Raden Patih yang berada di atas angin, sesumbar penuh kemenangan, “Ayo, berusahalah lepaskan dirimu hei laknat kafir! Sesungguhnya kalian sama sekali tidak sebanding denganku. Aku adalah prajurit Rasul! Orang terpercaya Raja Bakdiman Sang Tambangraga, raja besar yang menguasai jagad.


12. // pragula pramudityeng rat/ tur kinudang pêpothet nglaya bumi/ lan den akên kadang sêpuh/ rêbutên Patih Mustal/ ya Kanekaputra iya Rujakjênu/ Sêtikumuning paparab/ ya ing(137v)sun gurit rêtna di//


Akulah yang terunggul di dunia, dipuja seluruh jagad, dan diaku sebagai saudara tua sang raja. Ayo, keroyoklah, ini, aku Patih Mustal, Kanekaputra, Rujakjenu, Sentingkumuning…, aku Gurit Retnadi!”.


13. // anglês sagungireng kopar/ langkung amrih maring Kangjêng Sang Aji/ ngandika malih sang bagus/ lah ta mara Sadalya/ pilih êndi sira urip lawan lampus/ lamun sira arsa gêsang/ manjinga agama suci//


Seluruh pasukan kafir merasa lemas mendengar sumbar sang patih, terlebih lagi jika melihat keadaan raja mereka. Sang patih berkata lagi, “Oleh karena itu Sadalya, pilihlah, hidup atau mati. Jika kau ingin hidup, masuklah ke agama suci.


14. // ngidhêpa mring ratoningwang/ lan ulungna songsong Tunggulnaga di/ Sang Nata ririh amatur/ tikbra sun lampu[s] gêsang/ kinen Islam sênajan tumêkeng cukur/ pinêrapat pinarastha/ sayêkti ulun lampahi//


Tunduklah kau pada rajaku, dan serahkan pusaka payung Tunggulnaga”. Sang raja menjawab lirih, “Aku sangat susah hati jika harus mati. Berikan aku kesempatan hidup. Aku akan masuk Islam, meski dicukur, dibagi empat hingga tengkuk, pastilah kujalani.


15. // namung gêsanga kewala/ miwah songsong sumongga asta kalih/ mangabdiya Sang Aprabu/ sampun kasêdyeng driya/ Raden Mustal kalangkung sukaning kalbu/ kang rante wus inguculan/ miwah praboti(?) mantri(-1)//


Tapi, biarkan aku hidup. Pusaka payung akan kuserahkan. Silahkan kau ambil. Aku juga akan mengabdi pada Sang Prabu, dan memang itu sudah kuniatkan”. Sang patih gembira hatinya. Rantai pun dilepaskan dari tubuh sang raja dan para menteri.


16. // pusara wus inguculan/ samya konjêm sagunging kang bala kapir(+1)/ sakala sampun winuruk/ Sri Dalya ngucap sahadat(+1)/ sabalane pra samya Eslam sadarum/ myang songsong Tunggulnagastha/ wus katur Rahadyan Patih//


Setelah semua dilepaskan dari belitan rantai pusaka, semua pasukan kafir tertunduk. Kemudian, setelah diajarkan, Sri Dalya pun mengucapkan kalimat syahadat demikian pula para pasukan dan punggawa semua telah Islam. Payung Tunggulnaga pun dihaturkan pada Raden Patih.


17. // tinampen nulya pinêrnah/ ing kakasang malih nêbda sang pêkik/ kariya Sadalya Prabu/ sun nutugakên lampah/ den miranti sira sakpungkur ingsun      (-1)/ manawa ana parentah/ têka Badiman nagari//


Setelah payung diterima, kemudian dimasukkan ke dalam kantung pusaka. Sang patih pun bersabda, “Prabu Sadalya, tinggalah kau di sini. Aku hendak meneruskan perjalanan. Nantikanlah jika kelak datang perintah dari negara Bakdiman,


18. // aywa nganti kalayatan/ Narpa matur sandika wotsari(-1)/ gya mêsat Dyan Rujakjênu/ dêdêl marang awiyat/ tansah miling-miling Radyan kadya jangkung/ sêmana ngungkuli kitha/ ingaran nagara Jênggi//


jangan sampai kau acuh”. Sang raja bersedia seraya menyembah. Raden Rujakjenu pun melesat terbang ke angkasa. Di langit, ia melihat-lihat sekeliling, dan tibalah ia di atas sebuah negara bernama Jenggi.


19. // Dyan Dipati mundhut sêrat/ sangking kasang ungêling kang tulis/ pengêt iki layang ingsun/ Prabu Kakbahbudiman/ Sang Sri Prabu Gondakusu(138r)ma pinunjul/ tumêkaa marang sira/ Raja Pamutung ing Jênggi//


Raden Adipati pun mengambil sepucuk surat dari kantungnya. Isi surat tersebut adalah, “Perhatian. Ini adalah surat dariku, Raja Kakbahbudiman, Sang Sri Prabu Gandakusuma yang agung, yang kutujukan padamu Raja Pamutung di Jenggi.


20. // wiyose Pamutung sira/ asebaa ngabêgti marang ing mami(+1)/ lan salina agamamu/ aja nêmbah brahala/ yen lênggana nêgaramu ingsun gêmpur/ titi kang surat pratondha/ Sri Kakbah Wiradimurti//


Pamutung, kau datanglah menghadap padaku, dan berpindahlah agama. Jangan kau menyembah berhala. Bila kau menolak, aku akan menggempur negaramu. Demikian suratku. Tertanda, Sri Kakbah Wiradimurti”.


21. // kathah nagari katiban/ ing surate Raden Sêtingkumuning/ datan kawarna ing ngênu/ wau Dyan Patih Mustal/ angungkuli nagari Bustam nagri gung/ manjujug ing padhusunan/ manggihi wong kaki-kaki//


Banyak negara yang kejatuhan surat dari Raden Sentingkumuning. Tak dikisahkan bagaimana kelanjutannya, berikutnya perjalanan Raden Mustal telah sampai di atas negara Bustam. Ia pun berhenti di sebuah pedesaan dan bertemu seorang kakek tua.


22. // nabda Sang Kanekaputra/ heh Eslama sira kaki rumiyin/ aja nêmbah rupa watu/ iku dudu Pangeran/ kaki tuwa umatur dhuh Gusteningsun/ gih Raden saklangkung hamba/ yun Eslam ajrih Narpati//


Sang Kanekaputra bersabda, “Wahai kau kakek tua, Islamlah kau dahulu. Jangan kau menyembah pada batu. Itu bukan Tuhan”. Kakek tua menjawab, “Aduh, Tuanku. Baiklah, Raden. Sesungguhnya hamba ingin masuk Islam, namun hamba takut pada raja”.


23. // Radyan Patih angandika/ lah Islama ingsun ingkang nanggoni/ kaki tuwa Eslam sampun/ angling malih Dyan Patya/ kaki tuwa aja sira tutur-tutur/ sun rusake kang brahala/ sêksana dipun parani//


Raden Patih berkata, “Sudahlah. Masuklah Islam. Aku yang akan menanggung segalanya, kakek tua”. Raden Patih menyambung perkataannya lagi, “Kakek, jangan kau bilang-bilang. Aku akan merusak berhala ini”. Raden Patih pun mendekati berhala.


24. // brahala samya rinusak/ Radyan Mustal sarwi nunurat aglis/ pengêt iki layang ingsun/ Radyan Kanekaputra/ marenana Sang Nata nêmbah mring watu/ manuta Nabi Muhamat/ iku utusaning Widi//


Segera, seluruh berhala dirusak oleh Raden Mustal dan ditulisi, “Perhatian. Ini adalah surat dariku, Raden Kanekaputra. Kepada Sang Raja, berhentilah kau menyembah batu. Patuhilah Nabi Muhammad. Sesungguhnya Beliau adalah utusan Tuhan”.


25. // sawusira anunurat/ akêsaru surupe Sang Hyang Rawi/ Rahadyan Mustal gya malbu/ marang sajroning pura/ pan anjujug sareyanira Sang Prabu/ payung sungsun wus kaalap/ lan kêndhang pun Takêrbumi//


Selesai menulisi batu-batu bekas berhala, malam pun menjelang. Raden Mustal segera menggunakan kesempatan itu untuk masuk ke dalam istana dan berhenti di kamar Sang Prabu. Payung bertingkat telah berhasil diambil, demikian pula dengan gendang pusaka Takerbumi.


26. // sigra winrat ing kakasang/ (139v)Radyan nulya mêdal gyanira Sang Dewi(+1)/ Sang dyah Kalpika wus pangguh/ kang pêdhang wus ingalap/ sarwi jinjit nulya mêdal sang abagus/ kagyat wungu gennya nendra/ kusuma Kalpikawati//


Benda-benda pusaka itu pun dimasukkannya ke dalam kantung dan segera ia keluar menuju tempat Dewi Kalpikawati. Setelah sampai, pedang pusaka pun diambil. Dengan berjingkat-jingkat, Raden Mustal segera keluar. Namun, Dewi Kalpikawati ternyata terbangun.


27. // tandya wrin lampahe dhustha/ runtik ing tyas busana den kêncêngi/ ingusap srinatanipun/ kamot kapraboning prang/ nulya mêdal nututi dhustha sang bagus/ Raden Kanekatanaya/ wus mêsat marang wiyati//


Ia sadar bahwa telah terjadi pencurian. Dengan perasaan gusar ia pun membenahi busananya dan setelah siap dengan segala kelengkapan perangnya, ia pun berusaha mengikuti jejak sang pencuri. Saat itu, Raden Kanekaputra telah melesat terbang.


28. // Sang dyah anusul gagana/ sarwi muwus mandhêga sira maling/ kaya dudu wong pinunjul/ tumbak tambuh ngayuda/ antenana yen dhasar prawira agul/ anulya Dyan Patih Mustal/ nglilah kene payo jurit//


Sang dewi pun menyusul terbang seraya berkata, “Berhentilah kau, pencuri! Tingkahmu seperti bukan manusia utama saja, menghindar dari perang! Tunggulah jika kau benar-benar perwira yang unggul!”. Raden Mustal pun menjawab, “Ayo, kemari! Kita bertanding!”.


29. // Sang dyah Kalpika nêrajang/ mring Dyan Patya pêdhang rinêbut kêni/ mring sang kusumaning ayu/ dadya rêbat-rinêbat/ sami yitna pan sami arikatipun/ lir thathit dugening wiyat/ sami prawiranya kalih//


Dewi Kalpikawati menerjang. Pedang pusaka berhasil direbutnya dari tangan Raden Patih. Saling rebut pun terjadi di antara keduanya. Mereka berdua sama-sama waspada dan sama-sama gesit. Gerakan mereka bagai kilat sambar menyambar di langit. Keduanya pun sama-sama perwira.


30. // sang dyah sêktinya satijrat/ Radyan Mustal karamat kang kasêktin/ sang dyah tandya tan kadulu/ matak aji lemunan/ ing sakêdhap Dyan Patih kilap datan wruh/ gya matak aji panrawang/ sang dyah wus katingal malih//


Sang dewi sangat sakti. Raden Mustal pun tinggi kesaktiannya. Sang dewi pun segera menebar ajian menghilang dan sirnalah ia tak terlihat. Sesaat Raden Patih sama sekali tak mampu melihat keberadaan sang dewi. Sang dewi pun segera menebar ajian menampakkan wujud dan terlihatlah ia kembali.


31. // pangraose sang kusuma/ Radyan Mustal lêstari datan uning/ tan yitna kibir ing kalbu/ Radyan Kanekatmaja/ ngirih-irih/ pêdhang rinêbat sing pungkur/ kagyat Sang Kalpikawatya/ mring sang dhustha nrajang malih//


Dipikir oleh sang dewi, Raden Mustal tetap belum menyadari keberadaannya. Hilang kewaspadaan sang dewi. Dengan gerakan yang pelan namun cekatan, Raden Kanekaputra pun berhasil merebut pedang pusaka dari belakang. Sang Dewi Kalpikawati terkejut dan segera menyerang kembali.


32. // pêdhang rinêbat wus kêna/ Radyan Mustal mêsu tingal muksa nir/ amindha pêngala manuk/ sang dyah sru kalimunan/ pêksi (140r)nyêlak angêrbat sarêng katungkul/ pêdhang wus kenging rinêbat/ sarta sampun ngrucat warni// 


Dewi Kalpikawati kembali berhasil merebut pedangnya. Raden Mustal segera memusatkan pikiran dan seketika sirnalah wujudnya berganti dengan wujud seekor burung. Sang dewi dibuatnya bingung. Burung jelmaan sang patih mendekat kepada sang dewi, dan dengan gerak yang cepat pedang pun berhasil kembali direbut. Sang patih pun kembali ke wujud semula.


33. // sabêt gya winrat kêkasang/ payung pêdhang wus sirna tan kaeksi/ Raden Mustal pan mugswa wus/ sang dyah datan uninga/ Radyan Patih asusumbar nguwuh-uwuh/ lah padha nora padhaa/ kêmini si lanat kapir//


Pedang yang telah berada ditangannya segera dimasukkan dalam kantung. Payung dan pedang pusaka hilang tak terlihat, demikian pula Raden Mustal. Sang dewi tak dapat melihatnya. Raden Patih pun sesumbar, “Ternyata memang kau bukan lawanku! Sok pintar kau laknat kafir!!


34. // arsa ngayoni maringwang/ ingsun nyata ing Bakdiman nagari/ pothet andêle pakewuh/ ya ingsun Patih Mustal/ nêkanana ing Kakbah yen sira purun/ pan lajêng ing undurira/ Rahaden Sêtingkumuning//


Ingin mengalahkan aku! Aku berasal dari negara Kakbahbudiman. Perwira andal yang mampu mengatasi segala masalah! Akulah Patih Mustal! Jika kau berani, datanglah ke Kakbahbudiman!!”. Raden Sentingkumuning pun melesat pulang.


35. // Sang dyah Kalpika karuna/ esmu merang cuwa denira jurit/ pêlarasan nulya mundur/ warnanên sampun enjang/ Sri Narendra Dustam kumêsar ing kalbu/ awungu denira nendra/ kagyat nir kang Takêrbumi//


Dewi Kalpikawati menangis karena malu bercampur geram atas kekalahannya. Ia pun segera kembali. Pagi harinya, Raja Dustam merasa gelisah. Ia bangun dan menemukan pusaka Takerbumi telah lenyap.


36. // lawan songsong Tunggulnaga/ datan ana uga binêgteng sandi/ langkung bêrmantyaning kalbu/ gya wontên atur surat/ dennya manggih neng gyaning Budimanipun/ winaca sinugmeng nala/ yen duta Bakdiman nagri// 


Payung Tunggulnaga pun tak ada ditempatnya. Ia pun merasa geram. Tiba-tiba datang abdi membawa surat yang berisi jika ingin menemukan barang-barang pusaka itu, ia harus datang ke negara Kakbahbudiman. Setelah surat dibaca dengan seksama, tahulah ia bahwa seorang duta dari negara Kakbahbudiman


37. // andhustha gunging pusaka/ mantrinya kaaran Sêtingkumuning/ kasaru sakpraptanipun/ kang bok rêtna Kalpika/ pan umatur yen pêdhang ical ing dalu/ niskara katur sadaya/ matur malih sang rêtna di// 


telah datang dan mencuri seluruh pusaka itu. Duta itu berpangkat patih bernama Sentingkumuning. Tiba-tiba datanglah ayundanya, Kalpikawati. Ia melapor bahwa pedang pusakanya juga hilang dicuri tadi malam. Kalpikawati pun menceritakan semua yang terjadi. Kemudian ia berkata,


38. // suwawi yayi Narendra/ angluruga marang Bakdiman nagri/ prayogi rinêbat pupuh/ sagunging kang pusaka/ Prabu Usman langkung panujuning kalbu/ gya prentah nêmbang têngara/ busêkan sanegeng jurit// 


“Mari Dinda Prabu, kita serang negara Kakbahbudiman. Kita harus merebut seluruh pusaka kita melalui peperangan”. Prabu Usman setuju dan segera memberi perintah menabuh genderang perang. Seluruh istana pun sibuk bersiap-siap untuk berperang.


39. // dhasar wus miranti lama/ tan adangu sampun sumakteng jurit/ tênapi kang para ratu/ kathahnya kawandasa/ kang wus kareh mring Sri Dustam Ma(141v)ha Prabu/ wus kumpul barisira glar/ lir sagara tanpa têpi// 


Karena memang sudah siaga sejak lama, tak butuh banyak waktu untuk mempersiapkan seluruh pasukan dalam keadaan siap tempur, demikian pula para raja rekanan berjumlah empat puluh yang seluruhnya berada di bawah kuasa Sri Mahaprabu Dustam. Mereka semua berbaris dalam sebuah formasi yang digambarkan bak samudra tak bertepi.


40. // cacahe bala kaetang/ satus kêthi pitung yuta lan malih/ sangang ewu wolung atus/ sigra têngara budhal/ mawurahan têngara maryêm jumêgur/ pracihna umangkat ing prang/ manglurug lampahing baris// 


Seluruh pasukan berjumlah tujuh juta seratus sembilanribu delapanratus. Setelah aba-aba perang berupa meriam berbunyi keras, barisan pun segera berangkat.


41. // kunêng niskaraning marga/ Radyan Mustal ingkang kawar[na] malih(-1)/ Kakbahbudiman wus rawuh/ laju marêg Sang Nata/ Dyan umatur dhuh Gusti hamba ingutus/ dhatêng ing nagari Dalsah/ miwah mring Dustam nagari// 


Kini dikisahkan kembali Raden Mustal. Ia telah sampai di Kakbahbudiman dan langsung menghadap sang raja. Ia melapor, “Duhai, Tuanku. Sesuai perintah Paduka, hamba diutus ke negara Dalsah dan negara Dustam, telah hamba laksanakan.


42. // ugi sampun angsal karya/ songsong sabêt sampun kabêkta sami/ Sang Sri Dalsah sampun manut/ manjing agami Islam/ nanging Rajeng Dustam dereng ngantos nungkul/ badhe hamba lajêngêna/ manawi andadangoni// 


Hamba juga telah berhasil membawa payung dan pedang pusaka. Sri Dalsah telah bersedia tunduk dan masuk Islam. Hanya Raja Dustam yang belum sempat hamba tundukkan. Perhitungan hamba, jika hamba teruskan di sana, barangkali akan terlalu lama.


43. // dadya sakpêngkêr kawula/ wadyabala arsa nglurug mariki/ sumongga karsa Sang Prabu/ ngandika Sri Narendra/ kakang Patih parentaha mring wadya gung/ sadhiya mêthuk ing yuda/ saha kangmas larap tuwin// 


Oleh sebab itu, sepeninggal hamba, para pasukan dari sana tengah menyerang kemari. Hamba menyerahkan pada kebijaksanaan Sang Prabu”. Sang raja pun bersabda, “Kanda Patih, perintahkan pada seluruh pasukan untuk bersiaga tempur, demikian juga dirimu, Kanda”. Pedang dan


44. // songsong Tunggulnaga astha/ sampun katur marang Sri Narapati/ Kya  Patih mêdal ing ayun/ sugra suwareng bala/ asrang-srangan busêkan miranteng pupuh/ wadya ing Kakbahbudiman/ tênapi kang para aji// 


payung pusaka Tunggulnaga telah dihaturkan pada sang raja. Sang patih pun segera keluar. Suara para pasukan yang bersiap untuk bertempur terdengar riuh. Seluruh pasukan Kakbahbudiman dan para raja mitra bersiap siaga


45. // sakbalanira wus tata/ ratu sekêt gangsal wus sumiwi(-1)/ mring Kakbahbudiman Prabu/ gangsal pangajêngira/ Nateng Usan Mraja Jajarsên jujuluk/ Turki Sri Pamangsul Raja/ miwah Nateng Kondhabumi// 


bersama dengan pasukannya masing-masing pula. Jumlah raja mitra yang berkumpul sebanyak limapuluh lima orang. Semua tunduk pada perintah Prabu Kakbahbudiman. Lima orang raja bertindak sebagai pemimpin barisan adalah Maharaja Jajarsen dari negara Usan, Raja Pamangsul dari Turki, raja negara Kandhabumi


46. // Maha Prabu Dasaboja/ myang Sri Cina nênggih pan datan keri/ Ngabêsah Baskaya Prabu/ Narendra ing Mradongga/ ingkang kathah pra raja datan kaetung/ miwah ingkang nungkul anyar/ Raja Pamutung ing Jênggi// 


Mahaprabu Dasaboja bersama dengan Raja Cina, Prabu Baskaya dari Ngabesah, dan Raja Mradongga. Yang lain sangat banyak jumlahnya nyaris tak terhitung, belum lagi yang baru saja tunduk, Raja Pamutung dari Jenggi,


47. // malih Raja ing Kuresan/ akakasih Mongka Sri Narapati/ Sang Sri Pamonah ing Babul/ ing Mêsir Sri Manunggya/ samya kathah amisungsung mring Prabu(-1)/ ana atur kreta siyas/ Rajeng Kuresan nyaosi// 


raja negara Kuresan bernama Raja Mangka, Raja Pamonah dari Babul, Raja Manunggya dari Mesir. Banyak di antara mereka yang memberikan persembahan pada sang raja Kakbahbudiman. Ada yang menghadiahkan dokar. Sedang Raja Kuresan menghadiahkan


48. // bendi kuda blêgidaba/ Sri Iskandar Nateng Atul nyaosi/ kuda (142r)gêng ulês dhawuk(-1)/ mripatira sakawan/ ingran Jayenggati agêmira pupuh/ nênggih Prabu Dasaboja/ kêlawan Sri Polak Aji// 


bendi beserta seekor kuda yang besar. Raja negara Atul, Sri Iskandar, mempersembahkan hadiah berupa seekor kuda besar berkulit dhawuk dan bermata empat bernama Jayenggati yang merupakan tunggangan perangnya. Prabu Dasaboja dan Raja Sirpolak


49. // atur-atur memreng plongka/ lawan sênuk malih kang kuda kuldi/ sêdaya pan sampun katur/ suka Sri Naranata/ kang sawêneh angladosi bantheng tutul/ mênjangan sungunya ranggah/ sêmana wus ngumpul baris// 


memberikan persembahan berupa unta belang putih, seekor tapir, dan kuda poni. Seluruh hadiah tersebut telah dihaturkan pada sang raja dan telah pula diterima dengan senang hati. Ada pula yang mempersembahkan banteng tutul dan menjangan dengan tanduk bercabang. Saat itu, seluruh raja dan pasukan telah berkumpul dalam barisan.


50. // saya gêng datanpa etang/ wadya Kakbah kadya samodra ngalih/ tan [an]tara praptanipun(-1)/ Sri Bustam saha bala/ prapta têpis wiringe praja gung(-2)/ gya uluk-uluk sênjata/ mriyêm gumlêgêr ping kalih// 


Hal itu membuat barisan kian besar tak terhitung. Bila diibaratkan, barisan Kakbahbudiman bagai samudra yang berpindah. Tidak lama kemudian datanglah Sri Bustam dan bala tentaranya di tapal batas ibukota negara. Segera meriam dibunyikan dua kali sebagai isyarat.


51. // kapyarsa saking jro kitha/ ebah wau Dyan Mustal Patih(-2)/ parentah mêthuk ing pupuh/ têngara munya gumrah/ animbangi mariyêm munya jumêgur/ umetmanglingi sing kitha/ wong Kakbah tan nêdya gingsir//o// 


Bunyi meriam terdengar sampai ke dalam kota. Raden Mustal segera bergerak memberi perintah untuk menyongsong musuh di medan laga. Genderang perang berbunyi nyaring mengimbangi gemuruh meriam. Suara-suara tersebut nyaring mengungkung kota. Namun demikian, orang-orang Kakbahbudiman tak bergeser dari tempat.


1. //o// Agambira wadya Eslam mêthuk yuda/ pênganjuring ajurit/ tatêlukan anyar/ andêle Bakdiman nagri(a)(+1)/ kumudhening prang(i)(-3)/ Raden Mustal Apatih(a)(-1)// (-1)


Dengan penuh kemantapan, pasukan Islam menyongsong musuh di medan tempur. Bertindak sebagai pemimpin barisan adalah para raja taklukan yang baru. Sedangkan, sebagai komandan perang negara Kakbahbudiman tak lain Raden Mustal Sang Patih.


2. // Prabu Gondakusuma ngrasuk busana/ sangkêp kaprabon jurit/ makutha brarêtna/ nyamping cindhe puspita/ lancingannya panji-panji/ tansah rinenda/ paningsêt tumpal adi// 


Prabu Gandakusuma mengenakan busana keprajuritan kebesaran. Mahkotanya berhiaskan permata. Kainnya cita kembang dengan celana panji-panji dengan hiasan renda dan sabuk bermotif tumpal yang sangat indah.


3. // arasukan baludru bêskap bludiran/ kancing rêtna egêri/ kalpika wasiyat/ arja mangagêm ijêm/ tanah sing Inggris sayêkti/ karset sinotya/ jumêrut myang widuri// 


Baju sang raja adalah beskap berbahan beludru dengan hiasan bordir, dengan kancing dari permata. Sang raja mengenakan cincin wasiat bermata hijau tanah berasal dari Inggris, kalung karset bertatahkan zamrud dan intan baiduri.


4. // pan angagêm wasiyat kalih Sang Nata/ winangking kang satunggil/ satunggal den anggar/ [a]ran Kyai Jawisa(-1)/ winangking sagara api/ dhasar Sang Nata/bagus busana adi// 


Sang raja membawa dua pusaka wasiatnya. Yang satu terselip di pinggang, sedang yang satu dianggar bernama Kyai Jawisa. Pusaka yang diselipkan di pinggang bernama Sagara Api (lautan api). Sungguh sangat indah busana raja.


5. // sampun munggeng rata kuning Sang Nata(-1)/ kêlawan sang rêtna di/ Sang dyah Sarirasa/ rêspati songsong jênar/ busana priya Sang Dewi/ aprajuritan/ukêl kêling mantêsi// 


Sang raja telah berada di dalam kereta kencana bersama dengan Dewi Sarirasa, dipayungi payung keemasan. Sang dewi berbusana dengan cara pria keprajuritan. Rambutnya disanggul model keling yang membuatnya kian patut.


6. // arasukan êsup sinalisir sotya/ kancingira her bumi/ nyamping cindhe jlamprang/ slepe jawi rasukan/ anyothe pusaka adi/ Kyai Balela/ lancinganpanji-panji//


Bajunya berplisir emas dengan kancing intan dari dasar bumi. Sang dewi mengenakan kain cita kembang motif jlamprang dengan pending sabuk terletak di luar pakaian. Sang dewi membawa pusaka di pinggang bagian tengah bernama Kyai Balela. Ia mengenakan celana panji-panji.


7. // ngagêm lonceng slendêr rante (143v)sinotya bra/ dinulu amantêsi/ wimbuh warnanira/ kadulu apan kadya/ anglir narendra ing Bali/ duk mangsah aprang/ tuhu ratuning pêkik// 


Dengan kalung lonceng berantai emas yang bila dipandang makin terlihat patut dan menambah kecantikannya. Bila dilihat seperti raja Bali ketika berperang, terlihat sangat rupawan.


8. // sigra budhal nêngna wau lampahira/ wadya andêl mêrapit/ ebêg kering kanan/ sakehe upacara/ sadaya sampun miranti/ sagung wasiyat/ datan ana kang kari// 


Mereka pun segera berangkat. Barisan pasukan tampak penuh di kiri dan kanan. Seluruh perabot upacara kebesaran pun telah siap beserta seluruh pusaka wasiat, tak ada satupun yang tertinggal.


9. // sigra wau kang lumampah ngarsa(-2)/ tandya campuh ing jurit/ lawan bala kopar/ samya sudiranira/ aprang neng jawining nagri/ Kakbahbudiman/ gêrgut wadya kakalih// 


Pasukan yang berada di barisan depan segera terlibat peperangan sengit melawan pasukan kafir. Keduanya sama-sama kuat. Mereka berperang di luar negara Kakbahbudiman. Kedua pasukan terlihat sama-sama gagah berani.


10. // langkung rame kang inggar angrok kumintar/ anglir ruging kang ardi/ mariyêm sauran/ swara kadya ampuhan/ surak wor sambating kanin/ kapirmyang Islam/ kalonge(?) kang mati(-1)// 


Kian lama kian gemuruh suara mereka yang tengah berperang bagai suara runtuhnya gunung. Meriam bersahutan bagai angin besar. Sorak-sorai bercampur teriakan luka baik pasukan kafir maupun Islam. Beberapa roboh dan tewas.


11. // mimis adrês jêmparing pan kadya jawah/ kung alma glut nglimputi/ apêtêng gagapan/ kang pêjah tan ngulatan/ mungsuh rowang padha wani/ tigar aliwat/ caruk pêdhang lan biring// 


Peluru menderas, terpaan panah bagai hujan. Sekian banyaknya manusia yang berperang membuat medan laga terlihat gelap. Yang mati pun tak terlihat. Lawan maupun kawan berperang dengan penuh keberanian, beradu pedang dan tombak.


12. // gada bindi kalangkung ramening aprang/ mangkrah ungkih-ingungkih/ sosrah liru papan/ sakgon gênti tandhingan/ senapatining wong kapir/ kumudhening prang/ Sang dyah Kalpikawati// 


Gada sesama gada beradu kian membuat ramainya perang. Semua saling berusaha menjatuhkan, berganti-ganti tempat, berganti-ganti lawan tanding. Bertindak sebagai panglima perang dari pasukan kafir adalah Dewi Kalpikawati.


13. // munggeng kuda rêspati busaneng priya/ ngagêm songkok sarwedi/ nyêkok sasinthingan/ tinrucuk dhuk(thuk?) sasotya/ rasukan baludru abrit/ binalênggirêtna(+1)/ saya ngembahi manis// 


Dengan menunggang kuda, sang dewi mengenakan busana cara pria, dengan songkok yang indah berlekuk di satu sisi berujung emas. Pakaiannya terbuat dari bahan beludru merah dengan plisir permata, semakin menambah keelokannya.


14. // epek gumrupa niti ingagêm jaja/ mangking dhuwung mantêsi/ nyamping parang wênang/ lancingan cindhe sêkar/ tinrapan sarywa rêtna di/ tuhu sangrêtna/ karya goyanging janmi// 


Ia mengenakan sabuk dan penguncinya. Sebuah peniti disematkan di dada. Sang dewi membawa senjata keris yang indah. Kain yang dikenakannya bermotif parang wenang, celananya dari kain cita kembang dengan hiasan emas-emasan. Penampilannya sungguh membuat goyah rasa mereka yang melihat.


15. // dhasar ayu wimbuh karênggeng busana/ saya akarya brangti/ yata sira Nata/ ing Dustam sang kusuma/ ngalap-alap ing ajurit/ yen wadyanira/ esmu kuciweng jurit// 


Kecantikan sang dewi bertambah karena busana yang ia kenakan kian membuat orang-orang yang melihat jatuh hati. Dikisahkan sang raja Dustam mengamuk di medan laga karena kecewa pasukannya terdesak.


16. // gya sinandêr tinêpak dadya manunjang/ wadya Kakbah kalindhih/ mirut asasaran/ kang têbih Patih Mustal/ Rahadyan Sêtingkumuning/ bêrmantya mulat/ wadyanira katitih// 


Ia pun menyambar kudanya dan menerjang pasukan Kakbahbudiman hingga terdesak dan bubar tak tentu arah. Dari kejauhan, Patih Mustal atau Raden Sentingkumuning menyaksikan hal itu. Ia marah karena pasukannya terpojok.


17. // mêrêg wadya sarwa mênthang gandhewa(-1)/ ginêdhêg sigra mijil/ jêmparingabarat/ nibani bala kopar/ kathah kang tatu myang lalis/ tandya Dyan Mustal/ musthi srat ing jêmparing// 


Ia pun mendekati pasukannya seraya menarik busur. Anak panah pun terlepas menghujani pasukan kafir. Banyak di antara mereka yang luka-luka hingga tewas. Kemudian Raden Mustal pun melampirkan surat di anak panahnya


18. // linêpaskên ing Sang dyah Kalpikawatya/ (144r)prayitna sang rêtna di/ warastra tinampan/ kang sêrat tinupiksa/ ijêmanira kang tulis/ rehing ayuda/ anantang aprang tandhing// 


dan dilepaskan ke arah Kalpikawati. Tanggap akan yang terjadi, sang dewi dengan cekatan menangkap anak panah. Surat yang ada di pucuk anak panah dibacanya dengan teliti. Isinya merupakan tantangan untuk berperang tanding,


19. // aywa angadu bala têmah rusak(-1)/ Sang dyah Kalpikawati/ katujon ing driya/tandya nyapih kang wadya/ têngara ngumpulkên baris/ rapel gumêsahasri(a)(+2)// (-1) 


dan jangan mengadu sesama bala tentara karena akan berujung kerusakan untuk kedua belah pihak. Sang Dewi Kalpikawati merasa mendapat kesempatan. Iapun segera menghentikan pasukannya dengan membunyikan genderang sebagai isyarat perintah agar pasukannya kembali dalam barisan. Seluruh pasukan punriuh berkumpul.


20. // kapir Eslam wus tata kubêng barisan/ Rajeng Bustam Narpati/ têdhak sing wahana/ siniweng para nata/ aglar kang para narpati/ aneng payudan/ tatarupkimah asri// 


Baik pasukan kafir maupun Islam telah berbaris di sekeliling medan pertempuran. Raja Bustam turun dari kereta dihadap oleh para raja rekanan. Di medan pertempuran mereka beratapkan tenda-tenda perkemahan yang sangat bagus.


21. // dyah Kalpika tan têbih lan rayi Nata/ baris Eslam nagari/ Sang Prabusudibya/ Mraja Gondakusuma/ lênggah siniweng pra aji/ neng pasanggrahan/ aglar wadya sumiwi// 


Dewi Kalpikawati berada tak jauh dari adiknya, sang raja. Sedangkan di barisan Islam, Sang Mahaprabu Gandakusuma, duduk dihadap oleh para raja mitra di pesanggrahannya.


22. // wus linilan mring Sang Bathara(?) Mustal(-1)/ mêsat gya nitih esthi/ sikêp paris waja/ minta lawan susumbar/ Sri Dalsah amit ing Gusti/ sampun linilan/ mêsat gya nitih esthi// 


Atas perkenan sang raja, Patih Mustal keluar berkendaraan gajah dengan menyelipkan pisau baja. Ia menantang dengan sesumbar. Raja Dalsah segera pamit dan keluar berkendaraan gajah.


23. // mandhe dhêndha muwus panggih yun-ayunan/ nabda Raja Yahudi/ saparanmu mêngsah/ umati mapag ingwang/ sumaur Sang Dalya Aji/ ingsun Sadalya/ andêl Bahdiman nagri// 


Dengan memanggul gada ia pun bertemu lawannya. Bersabdalah Raja Yahudi, “Siapa namamu?! Mati kau melawanku!”. Sang Dalya menjawab, “Aku Sadalya perwira negara Kakbahbudiman.


24. // sira sapa lanat kapir maju ing prang/ kang tinanya nauri/ Sumbrani Narendra/ ingran Yahudi Raja/ lah sira gadaa dhingin/ sira Sadalya/ ja oncat den ngati-ati(-1)// 


Kau siapa kafir laknat, maju di medan pertempuran?!”. Yang ditanya menjawab, “Aku raja Sumbrani bernama Raja Yahudi. Seranglah aku dengan gadamu dahulu, Sadalya! Jangan kau menghindar! Berhati-hatilah!”.


25. // Sang Yahudi mutêr gada lir kitiran/ kotbut[a] nrajang wani(-1)/ Sri Dalsah ginada/ jumêbret swaranira/ paris murup mêtu api/ diragêlarap/ tan osik Sadalya Ji// 


Sang Yahudi memutar-mutar gadanya bagai kitiran, ia mengamuk membabi buta dan menerjang. Sri Dalsah diserangnya dengan gada hingga menimbulkan suara keras. Pisau menyala memercikkan api. Raja Sadalya bergeming.


26. // yata malês Sang Yahudi ginada(-1)/ paris rêmuk dadya tri/ Yahudi malêsat/ dhawah saking matêngga/ wadya Eslam surak wanti/ swandana pêjah/ sinabêt dhêndha kwating// 


Sang Yahudi kembali membalas dan diserang gada. Pisaunya remuk menjadi tiga bagian. Raja Yahudi terpental dari gajahnya. Pasukan Islam bersorak. Gajah kemudian disabet gada kuat-kuat hingga tewas.


27. // Sang Yahudi kasingsal aburangkangan/ tangi kurdha mawêngis/ narik sabêt tandya/ nrajang mêksa amêdhang/ sumêdya mupuh kang esthi/ Yahudi Raja/ kongsêp sangêt tan eling// 


Sang Yahudi terpelanting. Merayap-rayap ia bangun dengan kemarahan yang begitu besar. Ditariknya pedangnya, dan menerjang dengan maksud membalas. Akhirnya, Raja Yahudi jatuh tersungkur tak sadarkan diri.


28. // ginosongan wadya Eslam asusurak/ sarwi têngara asri/ têtêgnya apinjal/ maminta-minta lawan/ gya wontên kapir ngajoni/ Garbi Narendra/ pratestha swandesthi(-1)// 


Pasukan Islam membakarnya dan bersorak seraya membunyikan genderang dengan irama yang seolah meminta lawan. Tak lama keluarlah seorang kafir, Raja Garbi, yang duduk di atas seekor gajah.


29. // (145v)mandhi dhêndha prapta wus ayun-ayunan/ lan Sadalya Narpati/ gyacampuh ngayuda/ ramya gada-ginada/ sami prawirane kalih/ datan kuciwa/ wahananya kapilis// 


Ia datang dengan memanggul gada. Segera ia telah berhadap-hadapan dengan Raja Sadalya. Pertempuran pun dimulai. Saling gada berlangsung seru. Keduanya sama-sama perwira sukar terkalahkan. Kedua tunggangan mereka terkena hantam di pelipis


30. // kalih pisan rêmuk kabrabat ing gada/ mlumpat narendra kalih/ sru gadaginada/ loyo sakalihira/ rumangkang atêkên paris/ gada tan pêgat/ dangu-dangu Sri Garbi// 


hingga hancur terbabat gada. Kedua raja melompat. Pertarungan dengan gada masih terus berlanjut meski lama-lama tenaga makin terkuras, merayap-rayap bertongkat pisau dengan masih terus saling serang dengan gada. Lama-kelamaan Sri Garbi


31. // arkat malih mangadêg gada binucal/ dadya cinandhak aglis/ ikêt pinggangira/ binuwang tibeng têbah/ dhawah sajabaning baris/ bangêt kantaka/ ginosongan wadya lit// 


sekuat tenaga berusaha bangun dan membuang gadanya. Dengan cepat lawannya diraih ikat pinggangnya dan dilempar jauh hingga jatuh dengan keras di luar arena dalam keadaan pingsan, dan segera para pasukan membakarnya.


32. // Sri Pamutung ing Jênggi pamit umangsah/ Sri Dibya wus ngideni/ mangsah ngrananggana/ mênggêp munggeng turongga/ kamot kaprabonng jurit/ wus ayun-ayunan(+1)/ Sri Garbi salin wajik// 


Dengan izin sang raja, Sri Pamutung dari Jenggi maju ke arena tempur dengan berkendaraan kuda lengkap dengan seluruh perabot perang kebesaran. Tak  lama ia pun berhadapan dengan Sri Garbi yang telah mengganti tunggangannya dengan seekor kuda.


33. // nulya campuh yuda narik pêdhangira/ samya yitnane kalih/ mutrê ngungkih mangrah/ wantusira kumêncrang/ kadya tumama tan busik/ kalih prawira/ dangu siring-siniring// 


Mereka pun segera terlibat dalam perang tanding, kali ini dengan pedang. Keduanya sama-sama waspada, memutar pedang, saling menyerang, setiap pedang beradu berbunyilah nyaring. Keduanya bagai tak mempan serangan. Keduanya sama-sama perwira. Lama mereka berdua saling bertanding.


34. // Sri Pamutung angantêp pamêdhangira/ katlampik pêdhangnya(i)(-1)/ putung nratas mring kuda(+1)/ pêgat guluning turanggi(+1)/ Garbi Narendra(i)         (-3)/ kantêp dhawah ing siti(a)(+2)// (-1) 


Tiba kemudian Sri Pamutung menghantamkan kuat-kuat pedangnya, ditangkis oleh pedang lawan dengan tak kalah kuatnya hingga pedang pun patah.  Patahan pedang jatuh dengan keras mengenai kuda lawan hingga kuda itu patah lehernya. Raja Garbi jatuh tersungkur di tanah.


35. // gya winuwung dhatêng Sang Pamutung Raja/ saking luhur turanggi/ pinêdhang murdanya/ rêmpu sangêt kantaka/ tandya rinêbat ing dasih/ surak wong Islam/ têngara ngrok mêlingi// 


Tanpa membuang kesempatan, Sang Pamutung segera menghantam kepala Sang Garbi dari atas kudanya hingga luka parah dan pingsan. Tubuh pingsan Sri Garbi segera direbut oleh para pasukan Islam seraya bersorak dan menabuh genderang.


36. // gya kêsaput ing latri kang yuda gada/ kukut sagunging baris/ manggen sowang-sowang/ gambira wadya Islam/ de yudanira tuk tindhih/ tintrim wong kopar/ ing dalu pan kawarni// 


Segera malam pun datang. Perang gada dihentikan. Seluruh pasukan berkemas dan kembali ke pertahanan masing-masing. Pasukan Islam sangat puas karena berhasil memenangkan perang. Sementara pasukan kafir merasa cemas. Malam itu dikisahkan


37. // para raja ing Kakbah nagri sadaya/ kumpul sagunging dasih/ prêmain kasukan/ dhahar inum-inuman/ apan sakarsa pribadi/ musthi pan adha/ wontên kang minum êbir// 


para raja dari negara Kakbahbudiman berkumpul bersama para prajurit, bermain, bersenang-senang, makan, minum, sesuka hati. Ada yang minum bir.


38. // wêneh ana mandherah myang anggur merah/ branduwin lawan sapanyi(+1)/ dadya wuru samya/ kathahe para nata/ gêlasah samya aguling/ tan etang papan/ sêmana pan kawarni// 


Ada pula yang minum mandherah(?) dan anggur merah, brandy, dan sampanye. Mereka semua pun mabuk. Seluruh raja bergelimpangan tertidur tanpa peduli tempat. Pagi harinya dikisahkan


39. // enjingira wong kapir aglar atata/ narpa kapir sumiwi/ kang wadya matawang/ kapir pêksa pulih(-1)/ (146r)kusuma Kalpikawati/ langkung bêrmantya/ kang wadya keh ngêmasi// 


pasukan kafir telah kembali menata barisannya. Raja-raja kafir menghadap dan berkeras kembali bertempur. Dewi Kalpikawati semakin murka karena pasukannya banyak yang tewas.


40. // karsa pamit ing rayi arsa umangsah/ Prabu Kusmar ngrojongi/ gya mangsah sang rêtna/ mênggêp nitih turongga/ kamot kapraboning jurit/ Sang dyah Kalpika/ saya ngêntragkên wajik// 


Ia pun pamit pada adiknya. Prabu Kusmar mendukung, dan berangkatlah sang dewi dengan menunggang kuda lengkap dengan segala perabot perang. Seraya menghela kudanya


41. // di rupane kang aran si pekrul Mustal/ iku kokoking maling/ kasa[k]ten kaliwat/ dêlape maju ing prang/ wêkasan nora mêtoni/ dudu prawira/ payo rêbutên mami// 


(ia berkata), “Mana yang bernama si bodoh Mustal?!! Dia adalah pimpinan pencuri! Awal-awal maju perang, akhirnya tak keluar juga! Itu namanya bukan perwira! Ayo, lawan aku!”.


42. // kawarnaa Sang Prabu Gondakusuma/ langkung dukaning galih/ dennya bondayuda/ kantun ajênging ngrana/ Dyan Patih Sêtingkumuning/ langkung bêrmantya/ duka marang pra aji// 


Diceritakan Sang Prabu Gandakusuma sangat marah karena merasa tertinggal dalam giliran masuk ke gelanggang peperangan. Raden Patih Sentingkumuning pun sangat geram, marah pula melihat para raja.


43. // sigra majêng/ prajurit Kakbahbudiman/ yata Rahadyan Patih/ cancut arsa mangsah/ dyah Sarirasa gêpah/ nêbda mangampah Dyan Patih/ heh aja-aja/ anrang sumbaring pikir// 


Ia pun bersiap maju bersama prajurit Kakbahbudiman, tengah hendak berangkat, Dewi Sarirasa bersabda menghentikan perjalanannya. “Hai, jangan. Janganlah kau terpengaruh sesumbar.


44. // wus jamake wong aprang sasumbar basa/ guguring mungsuh pinrih/ nrêwadhe kang gelar/ tiyase prang yen ganas/ ginasah ajune lali/ ing mêngko sira/ dudu pacangmu jurit// 


Adalah lumrah jika orang sesumbar dalam peperangan. Tujuannya tak lain adalah kematian musuhnya. Sedang ia telah siap dengan formasi, kekuatan, dan kau maju membawa lengah. Saat ini, dia bukan lawan tandingmu.


45. // ing lakune iku bakal mungsuh ingwang/ mêngko ngajokna dhingin/ ingkang para raja/ mituhu Radyan Patya/ gya ngatag para narpati/ gêntiya mangsah/ tan wiyang kang sinung ling// 


Dalam perjalanan kelak, ia adalah musuhku. Sekarang, ajukan dahulu para raja”. Raden Patih setuju dan segera mengumpulkan para raja untuk menggantikan dirinya maju ke medan laga. Mereka pun bersedia.


46. // kang dhingini Raja Kusen ingkang mangsah/ munggeng liman ngajrihi/ sikêp tangsir gada/ wus prapta rananggana/ nabda Kalpikawati(-1)/ lah sira sapa/ mapagakên mring mami// 


Raja Kusen mendahului ke medan pertempuran dengan menunggang gajah, bersenjatakan gada. Setibanya di arena tempur, bersabdalah Kalpikawati, “Siapakah kau hendak melawanku?


47. // di rupane kang aran Gondakusuma/ iku tandhing sun jurit/ apêse si Mustal/ owêl gagamaningwang/ sun tapsir sira(i)(-3)/ mêngsah kuciwa luwih(a)(+2)// (-1) 


Mana yang bernama Gandakusuma?! Dialah lawan tandingku. Atau paling buruk dengan Mustal! Selain dengan itu, senjataku enggan meladeni. Kuduga kau musuh yang tak seimbang.


48. // pan ta mara dhapurmu kaya wong kumpra/ bêndu Rajeng Kuseni/ akras sabdanira/ ja sira ngarsa-arsa/ gustiku Sri Narapati/ eman kêng jambar/ jêr warnanira sigit// 


Lihatlah, penampilanmu jorok!”. Raja Kusen marah dan bersabda keras, “Jangan kau berharap pada tuanku Sri Paduka Raja. Sayang bila ia turun ke arena tempur ini karena ia sangatlah tampan.


49. // yen kanginan manawa nyuda ing warna/ ilang manoning bumi/ lan sira sun duga/ yen wruh gusti manira/ mêsthine sira sayêgti/ bingung ke(147v)wala/ aja ta sira maning// 


Bila terkena angin mungkin akan mengurangi ketampanannya dan hilanglah keindahan dunia. Kau kukira bila melihat tuanku pastilah hanya mampu tertegun saja. Jangankan kau


50. // kang wong wadon kapindho maksih taruna/ ingsun wong laki-laki/ tan kêlar mangampah/ kudu arsa kudua/ yata dyah Kalpikawati/ apan miyarsa/ wuwuseRajeng Kuseni(+1)// 


yang perempuan dan masih muda. Aku yang pria pun tak hentinya kagum”. Dewi Kalpikawati mendengar perkataan Raja Kusen


51. // jroning driya kumênyut sinamun sabda/ lah ta aja baribin/ payo anggodaa/ Kuseni sira Raja/ sumaur Raja Kuseni/ lah ya Bêndara/ sira arsa ngayoni// 


merasa tergiur  hatinya, namun ditutupinya dengan bersabda, “Ah, sudah tak usah banyak bicara! Segera serang aku dengan gadamu hai kau, Raja Kusen!”. Raja Kusen menjawab, “Aduh, Tuan. Apa kau sungguh-sungguh hendak bertempur?


52. // lan wong Eslam eman yen sira pralaya/ rehning sira yu luwih/ dhuh sira Bêndara/ ningkaha bae lan ingwang(+1)/ amundhut pêthuk punapi/ ingsunkaduga/ apa jontra rêtna di// 


Sesungguhnya orang Islam menyayangkan jika kau mati, karena kau sangat cantik. Duhai Tuan, sudahlah. Menikah sajalah denganku. Kau minta dijemput dengan apapun akan kuturuti. Apakah kereta beroda emas?


53. // bantheng sela gilinganira kêncana/ apa ta sira Gusti/ kang sira pundhuta/ uwang apa kalpika/ rakamu wus ana sami/ payo ta nimas/ sun ban aja kumini// 


Atau kau minta kereta yang ditarik banteng dengan roda dari emas? Apa yang kau minta Tuan? Uang atau cincin? Kekasihmu ini telah punya segalanya. Ayolah Dinda, akan kugendong jangan kau jual mahal”.


54. // sang kusuma lir sinêbit karnanira/ myarsa wuwuse Aji/ narik sabêt tandya/ kinêtap kang turongga/ Sang Nata tinrajang wani/ sinabêt pêdhang/ nangkis gada Sang Aji// 


Mendengar kata-kata Raja Kusen, telinga sang dewi bagai dicacah. Ia pun segera menarik pedangnya dan menghela kudanya. Sang raja diterjangnya seraya disabet dengan pedang. Sang raja tanggap dan menangkis dengan gadanya.


55. // gada kliwat kasingsal tumibeng lêmah/ horêg bungkar kang bumi/ pêdhang nrajang liman/ kang pok tulale pagas/ esthi gro mangolang-aling/ sinandêr sang dyah/ Kalpika atabêri// 


Namun karena kuatnya serangan, gada pun terpeleset dari tangan dan jatuh ke tanah hingga menimbulkan suara berdebum. Berikutnya serangan pedang diarahkan pada gajah tunggangan sang raja hingga patah ujung belalainya. Gajah bergerak oleng ke sana dan ke sini. Kembali sang dewi menyambar tanpa henti.


56. // sinasingo(?) Sang Nata saya krepotan/ sang dyah nêrajang malih/ dipongga pinêdhang/ suku ngarsa ing kanan/ liman ambruk ngolang-aling/ Kuseni Raja/ dhawah sangêt tan eling// 


Sang raja kian kewalahan menghadapi. Kembali sang dewi menyerang dan kali ini gajah sang raja disabet pedang kaki kanan depannya hingga ambruk dan oleng. Raja Kusen jatuh dan pingsan.


57. // yata wuwuh katlindhês solahing gajah/ Raja Kuseni lalis/ surak bala kopar/ têngara ngrok tinêmbang/ Raja Jarma mangsah pamit/ sampun linilan/ mêsat gya nitih wajik// 


Sudah jatuh, sang raja tertimpa gajah pula hingga akhirnya gugur. Pasukan kafir bersorak dan membunyikan genderang. Kemudian Raja Jarma masuk ke arena perang dengan menunggang kuda.


58. // sikêp watang anandêr kotbuta nrajang/ sang dyah dipun larihi/ kang waos tinampan/ asta kalih pinatah/ saya bêndu Raja Jarmi/ anarik pêdhang/ sinabêt Raja dyah Dewi(+1)// 


Bersenjatakan tombak, ia menerjang dan mengamuk. Sang dewi diserangnya berkali-kali, hingga tiba tombak ditangkap dan dipatahkan dengan kedua tangan. Raja Jarma kian marah. Ia pun menarik pedang dan menyabet sang dewi.


59. // tan rinasa winalês sinabêt pêdhang/ mlêsat saking turanggi/ Sri Jalma kantaka/ rinêbat mring wadya(-1)/ kocap keh raja kapilis/ tandhing lan sang dyah/ Raja Pamutung (148r)ing Jênggi(+1)// 


Tanpa terasa, sang dewi membalas dengan pedangnya. Sri Jalma terpental jatuh dari kudanya dan tubuhnya diambil oleh para pasukan. Demikianlah, diceritakan begitu banyak raja yang kalah dalam bertanding dengan sang dewi. Raja Pamutung dari Jenggi,


60. // Sri Sumbaga tanapi Prabu Kaskaya/ lawan Mangkrup Sang Aji/ pan aji wadona/ suka kapir mawantya/ Sri Dibya kalangkung runtik/ para narendra/ wus kathah kang kajodhi// 


Sri Sumbaga dan Prabu Kaskaya, serta Raja Mangkrup. Pasukan kafir sangat gembira. Sang raja demikian geram karena banyak raja-raja mitranya telah dikalahkan.


61. // arsa mangsah ing rana amit ing garwa/ Sarirasa Sang Dewi/ lumuh yen kantuna/ gya mahana busana/ Sang Nata busana adi/ angagêm tondha/ Ridêr saking Jêng Nabi// 


Ia pun hendak maju ke medan laga. Sarirasa tak mau ditinggal. Ia pun segera membenahi busananya. Sang raja berbusana sangat indah. Ia mengenakan tanda berupa bintang rider dari Kanjeng Nabi,


62. // bintang Liyo Wilêm sondhêr sang swa[r]ga(-1)/ sigra miyos Sang Aji/ sakathahing jimat/ apan sampun sumêgta/ wasta Kyai Takêrbumi/ sampun tinêmbang/ langkung dennya ngajrihi// 


serta selempang dengan bintang Leeuw Willem dari surga. Sang raja pun segera keluar. Seluruh jimat telah disiapkan. Kyai Takerbumi telah ditabuh dan membuat suasana menjadi mencekam.


63. // yen tinêmbang kadi angobahna jagad/ kapir miyarsa giris/ myang beri pusaka/ saking Iskandar Raja/ yen munya geger wong kapir/ Sang Prabu Dibya/ sampun nitih turanggi// 


Dunia bagai digoyang. Pasukan kafir yang mendengarnya merasa miris akan suara tambur pusaka dari Raja Iskandar. Suaranya telah berhasil menggegerkan pasukan kafir. Sang Prabu telah menunggang kudanya


64. // Kyai Jayenggati busananira bra(-1)/ payung Tunggul neng wuri/ kang ingasta Kangkam/ neng kanan datan têbah/ upacara amêrapit/ dyah Sarirasa/ wus neng kuda tan têbih// 


yang bernama Kyai Jayenggati dalam busana yang elok. Payung Tunggulnaga berada di belakang. Digenggamannya adalah pedang wasiat. Di sebelah kanan, tak jauh dari Sang Prabu adalah perabot kebesaran raja. Dewi Sarirasa berkuda tak jauh dari Sang Prabu.


65. // Sri Narendra tansah ngêntragkên turongga/ dinulu lir wong ngrangin/ abêsuswiraga/ dhasar bagus kang warna/ ujwala kongas nêlahi/ katranging surya/ gumêbyar mangebati// 


Sri Paduka terus menghela kudanya. Jika dilihat sangat rupawan. Sosoknya sempurna, dan wajahnya tampan. Di bawah sinar matahari, cahayanya justru kian cemerlang berkilauan.


66. // kapir mulat ngênglêng binglêng kalênglêngan/ Sang dyah Kalpikawati/ kumêpyur ing nala/ duk ningali Sang Nata/ kumyus riwenira mijil/ kabyating brongta/ nging sru sinamun liring// 


Orang-orang kafir yang melihat merasa heran dan takjub. Dewi Kalpikawati berdebar-debar. Keringatnya membanjir karena takjub dan jatuh hati, namun sesaat teralihkan


67. // esmu bênter ningali dyah Sarirasa/ satingkahnya ngrakêti/ mring raka Sang Nata/ mamengin sêmonira/ dennya têgar lir wong ngrangin/ macak wiraga/ main pindha sarimpi// 


pandangannya menatap geram pada Dewi Sarirasa yang tak pernah jauh dari Sang Prabu. Tingkahnya seolah tengah berhasrat. Ia mematut diri dan bergerak bagai serimpi


68. // yen nujoni wilêting raras asmara/ gar ingaras mring rayi/ sing luhurturongga/ Sang dyah Kalpikawatya/ saya kumrutug kang galih/ têmah bêrmantya/ sarêng cêlak antawis// 


yang tengah sampai masanya bercinta. Tiap kali, Sang Prabu dicium dari atas kuda membuat kian panas hati Kalpikawati. Ketika jarak antara mereka telah cukup dekat,


69. // sapocapan Sang dyah Kalpika napda kras/ nora ta lah wong iki/ apa mêtoni prang/ apa ibing-ibingan/ sapa aranmu prajurit/ uga ta sira/ Ratu Bakdiman nagri//


Kalpikawati bersabda keras, “Orang macam apa kau ini?! Kau ingin berperang apa berjoged?! Siapa namamu hai prajurit?! Dan kau, Raja Kakbahbudiman


70. // kang kasosra kongkonan dhustha pusaka/ eman warnamu pêkik/ tumbahtambuh cidra/ lah ta wadone sapa/ apa bojo apa sêlir/ utawa bewa(?)ngan(+1)/ dene wong anom sigit//o// 


yang tersohor, kau mengutus untuk mencuri pusaka. Sayang sekali. Wajahmu tampan, namun kau tak lebih dari seorang pendusta! Siapa perempuan ini?! Permaisuri atau selir?! Atau pelacur?!! Kau pemuda tampan”.


Bersambung Pupuh XXVIII – XXXI



sumber : alangalangkumitir.wordpress.com