.

Premium Wordpress Themes

Kamis, 19 Januari 2012

SERAT GANDAKUSUMA Pupuh XXI – XXIV

1. //o// Wus acampuh nênggih kang bondayuda(-1)/ rame prange wadya lit/ nanging wadyanira/ Sang Prabu Dasaboja/ sêmana kasoran jurit/ awas tumingal/ Dasawikrama Patih//


Kedua pasukan telah bertemu dan memulai peperangan. Perang di antara mereka berlangsung seru. Namun, pasukan Prabu Dasaboja terdesak kalah. Patih Dasawikrama tanggap pada situasi.


2. // ngêtab kuda wus mamprung ing ranagana/ sigra ngabani baris/ lah payo den kêbat/ ngantêb sureng payudan/ sru wadya Islam ngungkih/ wangsul nêmpuh prang/ rêbut rok silih ungkih//


Ia pun segera menghela kudanya menerjang ke medan perang seraya memberi aba-aba pada barisannya, “Ayo, cepat! Majulah dengan berani di peperangan!!”. Barisan Islam pun segera maju mendesak maju ke medan laga dengan sengit.


3. // mandhe dhêndha manusup direng suwonda/ wor têmpuh ngowak-awik/ wong kapir keh pêjah/ pati bindi sapisan/ antuk wong lima nêm mati/ wadya ing kopar/ sêdya ngêbyuk Ki Pati[h]//


Dengan memanggul gada mereka menelusup dengan berani, bercampur dengan para prajurit yang lain menerjang maju memporak-porandakan barisan lawan. Banyak di antara orang kafir yang tewas. Terkena kerasnya gada sekali saja lima hingga enam korban berjatuhan. Pasukan kafir kemudian berniat mengeroyok Kyai Patih.


4. // Kyana Patih tinubruk dening wong kathah/ bingung karoban tandhing/ amundur sêksana/ tandya kapêthuk sigra/ ing Gusti Sri Kondhabumi/ sarya nêbda kras/ duka yayah sinipi//


Kyai Patih yang diserbu oleh sekian banyak pasukan merasa bingung karena banyaknya orang yang mengeroyoknya. Ia pun mundur dengan segera, dijemput oleh tuannya Sri Baginda Kandhabumi yang lalu bersabda penuh kemarahan.


5. // manrêg gêtak wadya Eslam gya nêmpuh prang/ langkung ramening jurit/ atumbak-tinumbak/ wêneh jambak-jinambak/ (112r)dugang-dinugang gênti/ Sri Dasaboja/ ngamuk liwung ngajrihi//


Ia pun bergerak cepat menggiring pasukan Islam maju ke medan perang. Medan laga kian riuh, saling tombak, saling jambak, saling tendang berganti-ganti. Sri Dasaboja mengamuk tanpa ampun sangat mengerikan.


6. // winantara pênggadane Dasaboja/ tumiba ing wong kapir/ sapisan wong papat/ nêm pitu sirna gêmpang/ sekêt satus sewu mati/ saking kehira/ kapir mêksa ngêbyuki//


Tiap Dasaboja mengayunkan gadanya menjatuhi orang kafir sekali saja, empat, enam, hingga tujuh orang cedera. Sedangkan yang tewas mencapai lima puluh hingga seratus ribu orang. Karena banyaknya korban jatuh di pihak pasukan kafir, mereka pun nekat mengeroyok.


7. // dhadhalira ing ngarsa wuri manêrjang/ risang Kondhabumi glis/ wuru pangamuknya/ sarya kesisan bala/ kinrêbut pênthung suligi/ gêreneng canggah/ Sri Nata tan gumingsir//


Barisan buyar di depan dan belakang. Semua menerjang Baginda Kandhabumi. Mereka mengamuk bagai orang yang tengah mabuk, pasukan kafir mengeroyok dengan senjata pentungan, sligi, ganco, dan pengait. Namun, Sri Baginda tak juga beringsut.


8. // mêncak-mêncak wong Cina mêksa katulak/ prug gada wor lan siti/ wênehe kulewang/ mêdhang abir gulewang(i) (-1)/ ponang dipongga/ rêmpu katiban mimis//


Pasukan Cina mencak-mencak, ditangkis dengan gada jatuh ke tanah. Yang lain menyerang dengan kelewang dan pedang. Gajah tunggangan Sri Kandhabumi ambruk terkena peluru.


9. // datan pasah nging rêmuk kang ponang tulang/ gêloso aneng siti/ Sang Sri Dasaboja/ kapêksa ing dipongga/ lumumpat gêro gumrêgit/ gada tinilar/ sinabêtakên aglis//


Meskipun tak mempan, namun peluru tak urung meremukkan tulangnya hingga ia terkulai di tanah. Sri Dasaboja terpaksa melompat dari gajahnya. Ia menggeram marah. Segera ia menyabetkan gadanya.


10. // kêthen yutan wong Cina ingkang palastra/ saking kehing wong kapir/ ngêbyuki babathang/ Sri Dasaboja ingkang/ wuru pangamuking jurit/ sura mapanggah/ cuwa kasaput ratri//


Ratusan ribu hingga jutaan pasukan Cina tewas. Banyaknya korban dari pihak kafir membuat mayat mereka tertumpuk. Sri Dasaboja mengamuk bak mabuk, terus bertahan dengan gagah berani. Ia kecewa karena peperangan harus terhenti bersamaan dengan tibanya malam.


11. // angunduri kang samya abondayuda/ tata makuwon aglis/ Sang Sri Dasaboja/ dalu sawadyanira/ ginêm reh wêkasing jurit/ asru ngandika/ heh bocah benjingenjing//


Seluruh pasukan mundur dari medan pertempuran dan kembali menata barisan di kubu masing-masing. Malam hari, Sri Dasaboja dan seluruh pasukannya membicarakan hasil pertempuran hari itu. Ia bersabda, “Hei para prajurit, esok pagi


12. // rêmpon ing prang sumêdya asabillolah/ sandika turing Patih/ wus gilig sêksana/ benjing nêmbang têngara/ bucêkan atata baris/ aglar sumahab/ wong kapir wus mi(113v)ranti//


kita bertempur habis-habisan dengan semangat sabilillah!”. Patih bersedia, demikian pula seluruh pasukan telah bulat tekadnya. Pagi hari, kembali genderang perang ditabuh. Seluruh pasukan menata barisan mereka. Formasi barisan dirapatkan. Pasukan kafir telah siap di pos mereka.


13. // sigra têmpuh wong kapir lawan wong Islam/ bêdhil-binêdhil gênti/ atumbaktinumbak/ abir tarung lawan pêdhang(+1)/ suligi pênthung lawan kris/ wêneh cokotan/ luwih ramening jurit//


Pasukan kafir pun segera berperang tanding dengan pasukan Islam. Saling tembak, saling tombak, saling pedang. Sligi, pentungan, dan keris bercampur. Beberapa ada pula yang saling gigit. Perang berlangsung ramai.


14. // dhadhalira ing ngarsa wuri mangidak/ rêbut rok silih ungkih/ yata kalalika/ Sang Prabu Dasaboja/ tuwin Dasawikrama glis/ manrombol ing prang/ sêdya rêmponing jurit//


Barisan bubar. Di depan dan di belakang saling injak saling desak. Saat itu, Sri Dasaboja bersama dengan Patih Dasawikrama segera menerjang maju dengan tekad hancur di medan laga.


15. // bubar mawut wong kopar katiban gada/ sewu rong ewu mati/ salêksa kang prapta/ nadyan salêksa sirna/ sayuta wêndran ngêbyuki/ kunêng kocapa/ nênggih Sang Prabu Dewi//


Pasukan kafir tercerai-berai terkena gada. Tiap seribu hingga dua ribu orang tewas, datang lagi sepuluh ribu. Setelah yang sepuluh ribu berhasil dipukul mundur hingga tewas, sejuta bahkan puluhan juta orang datang mengeroyok. Alkisah, Sang Prabu Dewi


16. // ingkang tansah anjangkung neng madya gantang/ awas dennya ningali/ yen Sang Prabu Dasa/ boja karoban yuda/ sêmu kasoraning jurit/ wêlas tumingal/ mring Sang Dasaboja Ji//


yang tengah berada di angkasa awas melihat pada Prabu Dasaboja yang tengah berada di tengah kepungan dan agaknya terdesak. Sang dewi merasa iba melihat kondisi Sri Dasaboja.


17. // kewran ing tyas kusuma arsa tulunga/ dene awarna estri/ kewêt dening driya/ sêkala malih warna/ priya bagus angendrani/ tuhu bêranyak/ ambancer ngrêspateni//


Sang dewi ingin membantu tetapi merasa ragu karena segan atas wujudnya yang perempuan. Ia kemudian mengubah wujudnya menjadi seorang lelaki yang sangat tampan dengan tatapan mata yang berani, sangat sedap dipandang.


18. // sêmu ladak manglungit liringnya kungas/ jwala amendha sasi/ angagêm makutha/ linuding rêtna mulya/ rasukan baludru wilis/ rinendrasmara/ têmpur lawan mêndhali//


Ia terlihat agak angkuh dan misterius dengan tatapan mata tajam. Sinarnya bagaikan rembulan. Ia mengenakan mahkota bertatahkan permata mulia. Busananya dari bahan beludru berwarna hijau yang bersulam indah berhias medali


19. // bintang liye turun sangking suwarga(-1)/ miwah tondha erloji/ rante susun sapta/ rugma ingkang kinarya/ rinujit tinon nêlahi/ karset tulen dah/ dhuwung winangking ngarsi//


Bintang Leyo (Leeuw) dari surga dan sebuah arloji dengan rantai emas bersusun tujuh. Niscaya, silau mata yang melihat. Ditambah dengan rantai kalung karset dan keris yang terselip di muka.


20. // nitih kuda dhawuk pancal su(114r)konira/ cumlorot sing wiyati/ kadya daru tiba/ munggeng têngahing rana/ gonda rum amnrus pratiwi/ Sri Dasaboja/ kagyat sabdanya ririh//


Dengan menunggang kuda berwarna dhawuk dengan kaki belang putih, ia turun dari langit bagai bintang jatuh ke tengah medan perang. Bau harum semerbak memenuhi bumi. Sri Dasaboja terkejut dan berkata pelan,


21. // engatase(?) lêsana(?) satriya prapta/ ngarsa miwah ing wingking/ paran kang sinêja/ ing wingking pundi pinongka(+1)/ tigas kawuryan Dyan Mantri/ sintên sinambat/ yata sang Raja pêkik//


“Di tengah perang, tiba-tiba saja ada seorang ksatria datang dari depan ke belakang. Kemana sebenarnya tujuan Anda? Dari mana Anda berasal? Dan, siapakah nama Anda?”. Sang raja yang rupawan


22. // anauri arum manis sêpdanira/ sira tambuh ing mami/ Mraja Dasaboja iya wruhan manira/ sun iki pan dudu êjin/ dudu manungsa/ yêgti atining gêni//


menjawab dengan suara yang halus, “Apakah kau tidak mengerti siapa aku? Maharaja Dasaboja, ketahuilah olehmu, aku bukan jin, juga bukan manusia, aku adalah sari dari api.


23. // apan têka takdiring Ywang Maha Mulya/ wimbuh Sri Kondhabumi/ langkung ajrihira/ minta kang wadyabala/ tan beda ciptaning ati/ lawan Sang Nata/ nulya ngandika aris//


Aku datang atas suratan kehendak Tuhan Yang Maha Mulia”. Sri Kandhabumi bertambah takut. Dalam hati ia merasa ksatria ini mirip sekali dengan Sang Raja (Gandakusuma). Sang ksatria rupawan berkata lembut,


24. // lah ta iya sira Prabu Dasaboja/ dene prapteng sun iki/ arsa tutulunga/ iya marang ing sira/ genira mangrata kapir/ ingsun watara/ sira kasoran jurit//


“Prabu Dasaboja, ketahuilah, kedatanganku di sini adalah untuk memberi pertolongan kepadamu dalam upayamu menghancurkan barisan kafir. Kulihat, kau terdesak. (1939: 103). Oleh karena dalam teks tidak ditemukan keterangan mengenai warna dasarnya, kata tersebut dibiarkan apa adanya.


25. // lawan sira aja darbe maras driya/ dhingin sira duk lagi/ akinen lumakya/ gustimu marang sira/ wus saguh banjêl ing jurit/ sun wehi wikan/ marang sira sayêkti//


Kau tidak usah takut. Tentunya kau masih ingat, dulu ketika kau diperintahkan oleh rajamu untuk berangkat berperang, rajamu telah berjanji untuk membantumu di medan perang. Kuberitahu kau.


26. // yen saiki gustimu lagya asusah/ awit têka kang rayi/ sang dyah Sariraga/ iku mothah kêpatya/ gustimu pan den aturi/ kêrsa tan kêrsa/ kinen marang nêgari//


Sesungguhnya saat ini rajamu tengah dilanda kesusahan karena Permaisurinya, Dewi Sariraga, memohon dengan sangat kepadanya. Rajamu diminta agar mau tidak mau pergi ke negara


27. // pan ing Katbahbudiman anging lênggana/ gustimu tan nuruti/ sinêmayanbenjang/ sinêmayan benjang yen wus rata ing Cina/ iku ta gustimu putri/ pamothahing karsa(+1)/ dadya (115v)sangêt prihatin//


Kakbah budiman. Tapi ia tidak mau. Rajamu berjanji kelak akan dilaksanakan jika Cina sudah ditundukkan. Namun, tuanmu Permaisuri berkeras. Ini menjadikan tuanmu Raja demikian prihatin.


28. // pramilane gustimu cidra ing aprang/ ora nêkani jurit/ pan awit punika/ ingkang dadya rubeda/ nging sira ywa darbe pikir/ sumêlang driya/ ingsun têtulung jurit//


Sebab itu, ia terpaksa ingkar pada janjinya untuk turut berperang dengan tidak hadir di medan laga. Itulah permasalahannya. Tetapi, janganlah itu membebani pikiranmu. Akulah yang akan membantumu dalam peperangan ini”.


29. // sarêng myarsa sabdanya kang mendha warna/ lêga Sri Narapati/ tyas marwata suta/ wusana tur mangrêpa/ Pukulun dahat lumiring/ dherek sakarsa/ nêbda sang mendha warni//


Sri Dasaboja sangat gembira mendengar penjelasan sang ksatria jelmaan Sarirasa. Ia pun berkata penuh harap, “Tuanku, hamba mengiringi dan senantiasa berserah pada perintahmu”. Sang ksatria jelmaan berkata,


30. // lamun tambuh aran sun Dyan Arkamaya/ lah payo Sri Bupati/ padha undhangana/ wadya kang mundur yuda/ sigra Sri ngabani baris/ prawiraning prang/ kinen rêmpon ing jurit//


“Bila kau tak tahu namaku, aku Raden Arkamaya. Ayo, Baginda. Panggil kembali pasukanmu yang telah mundur”. Sri Dasaboja segera memberi aba-aba untuk kembali merapatkan barisan pada para perwira perang untuk maju kembali ke medan pertempuran.


31. // sasisane papêtah para punggawa/ ngumpul wus amiranti/ gya nêmbang têngara/ têtêg kadya butula/ kang Kalaganjur mêlingi/ gênggêng sumahab/ sigra manêmpuh aglis//


Seluruh sisa pasukan dan punggawa telah berkumpul dalam keadaan siaga. Mereka pun segera menabuh genderang dengan keras memekakkan telinga. Suara genderang ditingkahi dengan gending Kalaganjur. Mereka pun segera maju menerjang.


32. // maryêm muni jumêgur lir gunung bêlah/ bendrong bêdhil mawanti/ wong kapir atadhah/ Eslam mêksa katulak/ maju-maju angêmasi/ mundur kabranan/ lir sulung malbeng gêni// 


Meriam berbunyi gemuruh bagai gunung yang terbelah. Bedil dan senapanditembakkan berkali-kali. Pasukan kafir terus menyerang. Pasukan Islam terdesak. Memaksa maju, pasti mereka mati. Mundur pun terluka. Kondisi mereka benar-benar bagai serangga kecil yang masuk ke dalam kobaran api.


33. // dhadhalira pra wadya kapyarsa Radyan/ bêndu yayah sinipi/ gya ngêtab turongga/ mamprung ing rananggana/ pêdhang kangkamnya pinusthi/ kang sawang mrapat/ kuda ngêrap lir thathit//


Hancurnya pertahanan terlihat oleh sang ksatria. Ia menjadi sangat marah. Segera ia hela kudanya merangsek maju ke medan laga. Pedangnya terhunus. Kuda berlari bagai kilat.


34. // wadya kopar duk sinabêd direng pêdhang/ sapisan tuk sakêthi/ sayuta kang prapta/ sinabêt wus asirna/ ing wuri maksih anggili/ Rahadyan Arya/ datan kewran ing galih// 


Pasukan kafir yang terkena sabetan pedang sekali saja, robohlah seratus ribu. Lalu datanglah sejuta. Kembali disabet, tapi dari belakang terus mengalir. Namun, hal itu tak membuat Raden Arya gentar hatinya.


35. // sangsayenggar Dyan Arya pangamukira/ pati makêthi-(116r)kêthi/ ayutan mawêndran/ wangke sungsun atumpang/ payudan lir sagra gêtih/ asarah watang/ miris kang wadya kapir//


Raden Arya kian menikmati peperangan. Korban berjatuhan di pihak musuh kian bertumpuk, ratusan ribu, jutaan, berpuluh-puluh juta mayat bersusun-susun. Medan pertempuran bagai lautan darah yang dikotori oleh beraneka senjata. Pasukan kafir menjadi ngeri.


36. // lir pujongga sinambêr deneng prêdongga/ mawut tan mongga pulih/ abubar sasaran/ sing atinêrjang tigas/ jongga pêdhot dhas gumlinting/ wadya ing kopar/ mundur mangungsi gusti//


Bak pujangga yang tersambar alunan gending, pasukan kafir bercerai-berai tak kembali, bubar tak tentu arah. Mereka yang terkena terjangan sang ksatria jelmaan, putus lehernya, dan kepalanya menggelinding di tanah. Pasukan kafir mundur mengungsi ke tempat rajanya.


37. // Sri Narendra ing Rokam duk amiyarsa/ bêndonira nglangkungi/ gya miyak punggawa/ memreng kinêtab sigra/ sumêdya ngawaki jurit/ Dyan Arkamaya/ enggal dennya mêrpêki//


Raja Rokam yang mendengar laporan pasukannya menjadi teramat murka. Ia pun segera menyibak lautan prajurit dengan tunggangannya dan memimpin pertempuran. Raden Arkamaya segera datang menyongsongnya.


38. // kadya gilap cumlerot sangking wiyati/ jola Sri Narapati/ lah iki ta apa/ mak jlêg têka ing ngarsa/ apa ta pranakan êjin/ aranmu sapa/ Radyan aris nauri// 


Kedatangan sang ksatria bagai cahaya kilat yang turun dari langit. Sri Baginda terkejut. “Apakah gerangan ini, tiba-tiba saja datang dihadapanku? Apakah kau peranakan jin? Siapa namamu?”. Raden Arkamaya menjawab tenang,


39. // kang ngêdhaton aneng guwa Sirkasmaya/ dene prapteng sun iki/ tutulung si bapa/ Sang Mraja Dasaboja/ gonira mangrata kapir/ pinrih Eslama/ yata Sri Banakamsi// 


“Istanaku di gua Sirkasmaya. Kedatanganku kemari adalah untuk menolong Bapa Maharaja Dasaboja dalam usahanya menaklukkan kaum kafir agar mereka tunduk dan memeluk Islam”. Sri Banakamsi


40. // asru krodha jaja bang mawinga-winga/ asru nêbda Sang Aji/ de bocah kêparat/ ngaku dudu manungsa/ ingsun duga rada dhanggling/ eman rupanta/ sarwa mangikal bindi// 


sangat marah. Dadanya memerah menyala. Sang Raja pun berkata keras, “Bocah keparat!! Mengaku bukan manusia! Kukira kau agak gila! Sayang rupamu tampan!”. (Sri Banakamsi) memutar-mutar gadanya.


41. // asru mupuh Rahadyan kuwat atadhah/ sing rosaning kang bindi/ kuda pun sênaba/ nujah anjrit manglumba/ surak prajuriting kapir/ yata Rahadyan/ tansah pinupuh wanti// 


Dengan keras (ia) menghantamkan gadanya, namun semua hantamannya ditahan dengan kuat. Kuatnya hantaman gada justru membuat kuda meloncat seraya meringkik. Prajurit kafir bersorak-sorai. Syahdan, Raden (Arkamaya) terus menerus dihantam gada.


42. // sungsun-sungsun pamupuhe Nateng Rokam/ Radyan datan gumingsir/ gya wau Sang Nata/ asru dennya manêbda/ lah iki jalma punapi/ katiban gada/ (117v)pijêr enak sasirig// 


Bertubi-tubi serangan Raja Rokam tak membuat Raden (Arkamaya) bergeser dari tempatnya. Sang raja pun berkata, “Manusia macam apa kau ini?! Terkena hantaman gada berkali-kali tetap enak-enak melonjak-lonjak di atas kuda!”.


43. // Radyan Arkamaya aris dennya nabda/ tekna gêndhingmu kapir/ sun mongsa mundura/ kurdha Sang Sri Banakamsa(+1)/ gadanya binuwang aglis/ gya narik pêdhang/ nrajang amêdhang wanti// 


Raden Arkamaya berkata tenang, “Habiskan seluruh dayamu hei manusia kafir! Aku niscaya tak akan mundur!”. Sri Banakamsi segera membuang gadanya dan menghunus pedangnya seraya menyerang lawannya berkali-kali.


44. // pêdhangira rinêbat pan wus kêna(-1)/ pinutung dadya kalih/ saya Nateng Rekan/ langkung denira duka/ nanging sajronireng galih/ kalangkung maras/ dadya gambireng westhi//o// 


Namun, Raden Arkamaya berhasil merebut pedang lawannya dan dipatahkan hingga menjadi dua bagian. Raja Rokam semakin bertambah geram, tetapi ia pun merasa ketakutan dalam hati dan makin kehilangan kendali dalam berperang.


1. // Yata wau Sang Prabu/ sigra narik kastulira gupuh/ sangking krêkas pinancat aglis wus muni/ lumêpas mimis pan antuk/ marang kudanya sang anom// 


Sang Prabu segera menarik pistol dari kantung pistolnya dan segera ditembakkannya. Peluru terlepas dan mengenai kuda sang ksatria muda.


2. // tan tumama ponang pistul/ kuda jola gêbres nubruk-nubruk/ brakot muka ingungsêpakên neng siti/ gubras bêthok rahnya mancur/ Sang Nata wus têkeng layon// 


Ternyata peluru yang dilepaskan oleh sang raja tidak mempan. Kuda sang ksatria berontak dan menerjang sang raja. Wajah sang raja digigitnya dan disepaknya hingga terantuk di tanah. Darah memancar. Sang raja tewas.


3. // sigra wau sang binagus/ maksih aneng rana nguwuh-uwuh/ mara êndi tunggale si lanat kapir/ mêtuwa yen sira [a]yun(-1)/ papak[ê]na tandangingong (-1)// 


Sang ksatria masih tegak di medan laga. Ia berseru memanggil-manggil, “Ayo!! Mana lagi teman-teman si kafir! Keluarlah jika kau berani! Lawanlah aku!”.


4. // duk mirêng Minangkabu/ sigra amit arsa majêng pupuh/ wus ingiden nulya nyengklak unta aglis/ sarya asru dennya muwus/ lah kabeh sira ponang wong// 


Saat Raja Minangkabu mendengarnya, ia pun mohon pamit dan setelah mendapatkan izin ia pun segera naik ke atas untanya dan berkata keras, “Hei seluruh pasukan!


5. // padha suraka den umyung(+1)/ wadya kabeh kêjaba mung ingsun/ kang dhingini prajurit ing Kondhabumi/ gya surak lir gunung gugur/ kinêtap untanya jojrog//


Bersoraklah kalian semua! Aku yang akan memimpin pertempuran melawan pasukan Kandhabumi!”. Para prajurit pun bersorak riuh bagai gunung yang meletus. Sang raja pun menghela untanya.


6. // wus pêthuk ing kalihipun(+1)/ sarêng mulat Nateng Minangkabu/ jroning driya sumêdhot wau Sang Aji/ dadya sirna dukanipun/ ketang sênêngireng batos//


Keduanya telah bertemu. Saat melihat lawannya Raja Minangkabu merasa khawatir hatinya hingga hilang kemarahannya. Ia merasa gembira.


7. // gya nyê(118r)lak Sang Minangkabu(+1)/ aneng keringira sang binagus/ tan lagewa wau Sang Raja pinêkik/ Nateng Minangkabu muwus/ lah dene sira wong anom//


Sang Raja Minangkabu segera mendekat ke sisi kiri sang ksatria. Sang ksatria mengacuhkannya. Raja Minangkabu berkata, “Wahai, kau anak muda.


8. // arsa ngayoni mring sun/ lah yen karsa aja prang lan ingsun/ eman-eman mongsa kuwata nadhahi/ mring prange Sang Minangkabu/ luwung sira ta wong anom// 


Kau ingin menandingiku? Sudahlah, bila kau ingin berperang, jangan kau melawanku. Sungguh sayang. Kau tak akan kuat melawan Sang Raja Minangkabu.


9. // iku prayoganipun/ sira uga pantês ing satuhu/ nora pantês yen pranga kêlawan mami/ pantêse sira lan ingsun/ prasobatan bae manggon// 


Kau tak pantas berperang denganku. Lebih pantas jika kau dan aku bersahabat saja”.


10. // saya grêgut Minangkabu/ nyêlak arsa jawil pipinipun/ lagya nglawe tinuleh enggal nginggati/ êndhase tinabok luput/ tinututan liyak bolong// 


Raja Minangkabu semakin berani. Ia mendekat dengan maksud ingin mencolek pipi sang ksatria. Baru saja tangannya terulur, sang ksatria dengan gesit menghindar. Kepalanya hendak dipukul namun tak kena, berikutnya sang ksatria menyabet bertubi-tubi


11. // ajungkêl Sang Minangkabu/ anêratas memrengnya alampus/ wadya Islam asurak lir ruging wukir/ kapyarsa Sang Raja Jamun/ gya nyingklak sangsamnya gupoh// 


hingga sang raja terjungkal bersimbah darah. Tunggangannya mati. Pasukan Islam bersorak bagai gunung runtuh. Sang Raja Jamun yang melihat kejadian tersebut segera menunggang menjangannya.


12. // kinêtab rikat lumayu(+1)/ Nateng Johan sru mundhi salukun/ prapteng rana wus ayon-ayonan sami/ Sri Jamun akras amuwus/ den prayitna mungsuh ingong// 


Menjangan berlari kencang. Raja Johan telah sampai di medan laga dan telah berhadap-hadapan dengan lawannya. Dengan lantang ia berkata, “Waspadalah kau melawanku!”.


13. // tan sronta sigra nyalukun(+1)/ kang pinupuh kuwat datan keguh/ wanti-wanti Sri Jamun denira gitik/ Nateng Johan asru muwus/ lah mara malêsa gupoh// 


Tidak sabar, Sri Jamun segera melepaskan senjata salukunnya. Namun sang ksatria tak gentar sedikitpun. Berkali-kali Sri Jamun menyerang. Ia pun berkata, “Ayo, balaslah, lekas!”.


14. // Rahadyan ngandika arum(+1)/ heh lanat tutugna [sa]gêndhingmu(-1)/ yen wis dugi karêpmu sun walês gênti/ Sri Jamun saya kabêndu/ manitir denira mupoh// 


Sang ksatria berkata, “Hei laknat! Segera tuntaskan dengan segala dayamu! Jika kau sudah puas, akan kubalas!”. Sri Jamun kian geram. Ia menyerang membabibuta.


15. // tan etang pamupuhipun(+1)/ kang turongga anjrit nglumba nubruk/ pan angêrah (119v)anujah Sri Jamun lalis/ wadya Eslam surak gumruh/ kapyarsa Sri Polak Katong// 


Serangan yang dilakukan oleh Raja Jamun benar-benar tanpa perhitungan. Kuda sang ksatria melengking meloncat menerjang dan menggigit Sri Jamun hingga tewas. Pasukan Islam kembali bersorak riuh. Sri Polak melihat kejadian tersebut.


16. // langkung duka Sang Prabu/ Sri ing Cina matêg ajinya nêkung(+1)/ pansakêdhap gumrudug wraha dhatêngi/ kinêplokan gya mangamuk/ Rahadyan kagyat dennya non// 


Raja Cina demikian marah. Ia pun segera mengerahkan kesaktiannya sehingga dalam sekejap datanglah rombongan babi hutan mendekatinya. Hanya dengan ditepuki saja, rombongan babi hutan itu mengamuk. Sang ksatria terkejut melihat pemandangan itu.


17. // prayitna wau sang bagus(+1)/ kêbat ginêbrag kuda wus mamprung/ anggarjita turongga mangamuk wani/ anubruk nujah manakur/ anepak tansah ambrakot// 


Sang ksatria waspada. Kudanya dihela keras hingga melompat menerjang. Dengan sengit, kuda sang ksatria mengamuk dengan gagah berani, menubruk menggigit menyepak dan menggigit.


18. // abubar wraha sadarum(+1)/ yata Sang Sri Cina sarêng dulu/ kadibyannya wus sirna gya matak aji/ sakêdhap ciptanya rawuh/ eblis lanat rupa uwong// 


Bubarlah seluruh babi hutan. Melihat kesaktiannya berhasil dienyahkan, ia pun kembali mengerahkan kesaktian berikutnya. Dan, dalam sekejap datanglah iblis berwujud manusia


19. // gumrudug prapta ing ngayun(+1)/ Sri ing Cina lêgeng galihipun/ sigra kêplok arame swaraning jurit/ wus majêng setan gumuruh/ kapungkur wau SangKatong//o// 


dalam jumlah yang sangat banyak. Raja Cina merasa lega hatinya. Ia pun menepuk tangannya. Riuh rendah suara pasukan maju. Pasukan setan bergerak menimbulkan suara bergemuruh. Kita tinggalkan sang raja di belakang.


1. //o// Yata wau kawarnaa/ wadya bêlis samana wus aprapti/ asurak swaranya rug(-1)/ nanging datan katingal/ Radyan Arkamaya sru kagyat ing kalbu/ amyarsa suraking wadya/ kewran sajronireng galih//


Dikisahkan saat itu pasukan iblis telah datang. Mereka bersorak-sorak dengan suara yang sangat gaduh namun tidak terlihat wujudnya. Raden Arkamaya terkejut mendengar sorak-sorai itu. Dalam hatinya ia mulai merasa cemas.


2. // dene mungsuh tan kapyarsa/ mingak-minguk kanan miwah ing kering/ anging kuda wus andulu/ marang prajurit setan/ pun sêba sêmana sajroning kalbu(-1)/ dhuh Gusti punika mêngsah/ bêlis sampun andhatêngi//


Musuhnya tak terlihat wujudnya. Ia melihat ke kanan dan ke kiri (tak terlihat apapun). Tetapi, kudanya mampu melihat para pasukan setan. Dalam hati sang ksatria membatin, “Ya Tuhan, musuhku para iblis telah mendatangiku”.


3. // pan antara bêlis lanat/ pan anubruk gêlut samya sêkalir/ kuda bingung polahipun/ yata Dyan Arkamaya/ langkung kewran de mungsuh datan kadulu/ wus dugi Dyan Arkamaya/ sakêdhap eblis dhatêngi//


Tak lama kemudian, pasukan iblis menerjang. Terjadilah pertarungan di antara keduanya. Kuda sang ksatria bingung. Raden Arkamaya pun sangat bingung karena musuhnya tak terlihat. Sekejap saja datang kembali pasukan iblis.


4. // sigra [Ra]Dyan Arkamaya(-1)/ kang turongga kinêtap wus mangêrti/ lumarap kuda mangamuk/ ta(120r)nsah Dyan Arkamaya/ têlas lanat ingawur sinabêt mawut/ kering kanan ngarsa wuntat/ bêlis lanat bubar gusis//


Raden Arkamaya menghela kudanya. Tanggap pada isyarat tuannya, kuda segera meluncur mengamuk bersama dengan Raden Arkamaya. Tercerai-berailah pasukan iblis terkena sabetan Raden Arkamaya. Di kanan, kiri, depan, dan belakang, seluruh iblis bubar tak tersisa.


5. // atansah Dyan Arkamaya/ langkung kiwul dukanira ing galih/ wus bubar setan gumuruh/ sigra Dyan Arkamaya/ kuda ngêtrag kinêtap sakêdhap mamprung/ neng ngarsanira Sri Cina/ êmeh sinabêt camêthi//


Raden Arkamaya kian bersemangat menyerang dengan kemarahan memuncak. Seluruh pasukan setan telah berhasil disapu bersih. Lalu, segera Raden Arkamaya mengarahkan kudanya maju hingga tiba di hadapan Raja Cina. Hampir saja ia disabet cemeti.


6. // Sri Polak enggal amêdhak/ ulat biyas ing tyas asênig-sênig/ gya sojah Sri Polak gupuh/ nêmbah sarya mundrawa/ ngasih-asih aturira mêlas ayun/ adhuh Gusti Jêng Pangeran/ kang abdi srah pati urip//


Sri Polak tergopoh-gopoh turun. Matanya memancarkan ketakutan dan hatinya berdebar-debar. Sri Polak pun segera membungkuk takzim seraya bersembah. Ia berkata penuh iba, “Duhai Tuanku Kanjeng Pangeran, hambamu pasrah hidup dan mati.


7. // tan kra(o)s adarbe yuswa/ pêjah gêsang sumongga karsa Gusti/ sakathahe lêpat ulun/ mugi minta aksama/ awit saking riridhuning manah kuwur/ mugi Gusti Jêng Pangeran/ pun dasih tan darbe urip//


Tuanlah yang berkuasa atas hidupku. Aku mohon ampun atas semua kesalahanku yang telah dikuasai oleh hawa nafsu sehingga gelap mata.  Semoga Tuanku berkenan. Aku tak lagi berkuasa atas hidupku.


8. // kêjaba mung jêngandika/ sampun ingkang kinen salin agami/ najan pêjah gêsang ulun/ pinundhut tan lênggana/ sampun enjang tuwin mangke ajumurung/ yata Radyan Arkamaya/ sêmana sarêng miyarsi//


Tuankulah yang menguasai. Jangankan diperintah untuk mengubah agama, mati dan hidup pun kurelakan. Esok maupun sekarang juga aku bersedia”. Raden Arkamaya yang mendengar


9. // aturira Sri ing Cina/ pan alilih dukanira sang pêkik/ angawe Sri Dasabahu/ sigra Sri Dasaboja/ gurawalan lumajar sakêdhap rawuh/ prapteng ngarsanya Rahadyan/ anulya ngandika aris//


kata-kata Sri Raja Cina, meredalah kemarahan sang ksatria. Sri Dasabahu dipanggilnya. Dengan tergopoh-gopoh Sri Dasaboja berlari kehadapan sang ksatria. Raden Arkamaya pun bersabda,


10. // lah ta Raja Dasaboja/ kawruhana pan mungsuhmu iki(-1)/ wus asrah prasêtyanipun/ lah priye karsanira/ ngong tumurut pêrkara tan milu-milu/ sugal Prabu Dasaboja/ mring Cina sarya manuding//


“Wahai kau Raja Dasaboja, ketahuilah bahwa musuhmu ini telah berjanji setia. Bagaimana kini kebijaksanaanmu? Aku tak akan turut campur dalam perkara ini”. Dengan keras Prabu Dasaboja berkata mata Sri Raja Cina sambil menuding,


11. // heh têmên toba(121v)tmu lanat/ lamun durung tutugna karêpmu kucir(+1)/ lah payo mara den gupuh/ bijigi iki sela/ Sri ing Cina tumungkul datan sumaur/ yen sira wis yêkti tobat/ ingsun golekêna gundhik//


“Hei kau! Apakah kau benar-benar bertobat laknat?! Jika belum, tuntaskan semua sekarang, kuncir! Lekaslah! Seruduklah batu ini!”. Sri Raja Cina menunduk tak menjawab. Dasaboja kembali berkata, “Jika benar kau sudah bertobat, carikanlah gundik untukku


12. // kang dhandhing sedhêt amrantas/ mining-mining mêrkêtêse gumrining/ Dasaboja sarya guguk/ maneh sira Sirpolak/ apan masthi sun salini agamamu/ nêbuta Gusti Kang Murba/ kapindhone Kangjêng Nabi//


yang cantik, bertubuh padat, dan berkulit kuning halus”, demikian kata Dasaboja seraya tertawa. “Dan berikutnya, Sirpolak. Aku pasti akan mengganti agamamu. Sebutlah nama Tuhan Yang Maha Kuasa, kedua Kanjeng Nabi


13. // Rasullolah kakasih Ywang/ Sri ing Cina aris denira nauri(+1)/ sampun kang kadya puniku/ yen nêja gumingsira/ apan nênggih mênggah gêsang pêjah ulun/ pinundhut datan suwala/ sampun benjang najan mangkin//


Rasulullah kekasih Tuhan”. Sri Raja Cina berkata pelan, “Jangankan hanya seperti itu, jika sampai aku mengelak pastilah aku mati. Aku rela. Esok ataupun saat ini,


14. // yêgti wus srah jiwa raga/ gya samana Radyan Arkamaya di/ aris pangandikanipun/ lah Mraja Dasaboja/ yen mangkono karêpmu ingsun tan rêmbug/ pan têka istingarahnya/ yen amung sira pribadi//


aku sungguh-sungguh telah pasrah jiwa dan raga”. Raden Arkamaya berkata lembut, “Maharaja Dasaboja, jika kau berkehendak demikian, aku tak setuju. Bila demikian sudah bisa dipastikan itu mengarah pada kepentingan pribadimu.


15. // sênajan ingsun kewala/ tan prayoga yen ngowahana takdir/ jêr Cina iku satuhu/ mêsthi wus karsaning Ywang/ wus tinêkdir karya ganêping petung(-1)/ priye ta prayoganira/ beda kêlawan si kapir//


Aku sekalipun tak diperbolehkan mengubah takdir. Si Cina itu bersungguh-sungguh. Itu pastilah sudah menjadi kehendak Tuhan. Telah ditakdirkan sebagai sarana menggenapkan perhitungan.


16. // lah iya sun tutur sira/ rikalanya Gusti Nabi sinêlir/ pan jalma kapir puniku/ sumêja bubrah sarak/ pramilanya iku pan turun-tumurun/ abeda lawan wong Cina/ ya bênêr padha wong kapir//


Kuberitahu padamu, saat Nabi dipilih, orang-orang kafir itu hendak merusak aturan agama. Itulah sebabnya, turun temurun berbeda dengan orang Cina. Adalah benar jika mereka sama-sama orang kafir.


17. // nanging wus takdiring Sukma/ kudu nora padha lawan si kapir/ yata Sang Sri Dasabahu/ aris dennya manêbda/ bêsar hati (123r)si kêparat setan gundhul/ yata wau Sri ing Cina/ kêlangkung marwata siwi//


Namun sudah menjadi takdir Tuhan mereka dibedakan dengan orang kafir”. Sri Dasabahu bersabda pelan, “Besar hati dia, si keparat setan gundul”. Sri Raja Cina sangat merasa gembira.


18. // gya Radyan aris ngandika/ lah ta iku kêlamun karsa mami/ heh sira apa arêmbug/ matur Sri Dasaboja/ pan sumongga pun bapa sewu ju[mu]rung   (-1)/ yata Radyan angandika/ lah padha rungokna sami//


Raden Arkamaya kembali berkata, “Demikian yang menjadi kehendakku. Apa kau setuju?”. Sri Dasaboja menjawab, “Silahkan saja. Bapa menyetujui saja”. Raden Arkamaya berkata, “Dengarkanlah kalian semua!


19. // kang dadi pranataningwang/ heh ta sira Sartipolak Narpati/ têtêpa jumênêng ratu/ aneng ing nagri Cina/ apan nanging iya sira den atuhu/ ngidhêpa Sri Dasaboja/ asraha kang bulubêkti//


Kini, yang menjadi keputusanku, kau Raja Sartipolak, tetaplah kau menjadi raja atas negerimu di Cina. Tapi, kuminta kau tunduk pada Sri Dasaboja dan menyerahkan upeti


20. // lêbunya pan sabên warsa/ gya Sri Dasaboja aris nambungi/ lan teh sagulanipun(-1)/ ywa nganti kakurangan/ gula pasir aku(?) teh(?) (akuweh?) lan gula batu/ myang tahu sing ingsun kêrsa/ akêkêl Sri Narapati//


setiap tahun”. Sri Dasaboja menyambung, “Jangan lupa teh dan gulanya. Jangan pula tertinggal, gula pasir, teh (?), kue-kue(?), serta gula batu, dan tahu. Itulah yang kuinginkan”, demikian Dasaboja berkata seraya tertawa geli.


21. // Rahadyan malih ngandika/ ing Sang Nateng Cina sêbdanya manis/ lah undhangana wadyamu/ Sri Cina awotsêkar/ sigra ingkang para wadyanya sêdarum/ sinungan dhawuh sadaya/ wadya gung asaur pêksi//


Raden Arkamaya kembali berkata pada Sri Raja Cina, “Panggil semua prajuritmu”. Sri Raja Cina bersembah, dan segera memerintahkan para prajuritnya.


22. // yata Radyan Arkamaya/ angandika marang Narendra kalih/ heh ta Mraja Dasabahu/ lawan sira Sirpolak/ pan wus rampung manira arsa kundur  (-1)/ marang pacêngkramaningwang/ padha kariya basuki//


Raden Arkamaya berkata pada kedua raja, “Wahai Maharaja Dasabahu dan kau Sirpolak, berhubung semua telah selesai, aku akan pulang ke tempat peristirahatanku. Tinggalah kalian dengan penuh selamat”.


23. // Sri Nateng Cina tur sêmbah/ Jêng Pange[ra]n punata(?) nindaki(-2)/ dhumatêng wisma ulun(-1)/ Radyan aris ngandika/ ingsun trima sira bae Dasabahu/ mampira mring nagri Cina/ raja kakalih tur bêkti//


Sri Raja Cina bersembah, “Kanjeng Pangeran apakah sudi ke rumahku?”. Raden Arkamaya berkata lembut, “Lebih baik kau saja Dasabahu, berkunjunglah ke negara Cina”. Kedua raja pun bersembah.


24. // Rahadyan malih ngandika/ wus kariya ingsun arsa mulih(-1)/ turongga sigra amumbul/ napak anggayuh wiyat/ kunêng ingkang Raja kakalih winuwus/ pan samya ngungun ing driya/ tan be(124v)da kang wadya [a]lit(-1)//


Raden Arkamaya berkata lagi, “Baiklah, aku kembali”. Kuda sang ksatria pun segera mengangkasa. Diceritakan kemudian kedua raja tertegun dalam hatinya, demikian pula para prajurit.


25. // Sri Dasabahu mangucap/ lo ta kiye Polak kasêkten mami/ duwe sobat kamrat bêtul/ malaekat jlagêdhag/ mongsa ana mung sira bae mungsuh mring sun(+1)/ talingus mongsa dadiya/ pêrsasat galintir srinthil//


Sri Dasabahu berkata, “Itulah kesaktianku, Polak. Memiliki sahabat yang sangat sakti bagaikan malaikat. Kau lagi, ingin melawan aku, jadilah kau seperti sehelai bulu hidung, mudah saja, seperti memelintir kotoran hewan”.


26. // andhêku Sri Nateng Cina/ pan aketang ajrihira ing galih/ Dasaboja malih muwus/ payo ta Nateng Cina/ ingsun arsa umiyat mring kadhatonmu/ sumongga turnya Sri Cina/ tan ana maras ing galih//o//


Sri Raja Cina hanya diam karena takut. Dasaboja kembali berkata, “Ayolah Raja Cina, aku ingin meninjau istanamu”. Sri Cina menjawab, “Silahkan”. Hilanglah segala rasa takut di hati.


PUPUH XXIV
=== ASMARADANA === 


1. //o// Sigra pan samya lumaris/ Sang Nata kakalihira/ inging sawadya lampahe/ tandya tan kawarneng marga/ sêmana pan wus prapta/ sadaya pinêrnah sampun/ siyang latri ondrawina//


Kedua raja pun berjalan bersama diiringi seluruh pasukan. Setelah sampai dan menata segalanya, siang dan malam mereka berpesta,


2. // asukan-sukan mangênting/ Sang Aprabu Dasaboja/ kalangkung suka galihe/ pêpak ingkang para wadya/ sukan-sukan sadaya/ samana Sri Dasabahu/ denira neng nagri Cina//


bersenang-senang tanpa henti. Prabu Dasaboja sangat gembira, bersama dengan para prajurit bersenang-senang. Alkisah, Sri Dasabahu telah berada di Cina


3. // wus angsal samadya sasi/ sigra Sang Sri Dasaboja/ pan arsa budhal ing mangke/ ngandika mring Nateng Cina/ heh ta Prabu Sirpolak/ iya mêngko karsaningsun/ ingsun arsa bubudhalan//


selama setengah bulan. San Sri Dasaboja berkehendak untuk berangkat. Ia pun berkata pada Sri Raja Cina, “Hai Prabu Sirpolak, saat ini aku hendak berangkat.


4. // ondhangana wadya sami/ sandika Sri Nateng Cina/ gya undhang marang wadyane/ sigra ingkang wadyabala/ sudhiya pêrdandanan/ tandya Sang Sri Dasabahu/ mijil saking jroning pura//


Panggil semua pasukan”. Sri Raja Cina pun segera memanggil pasukannya. Para pasukan pun segera bersiaga dan Sri Dasabahu pun keluar dari dalam istana.


5. // pra wadya pan wus miranti/ Sri Dasabahu ngandika/ lah payo angkatna age/ bocah ingkang aneng ngarsa/ sigra dhawuh mring Patya/ gya budhal wadya sadarum/ (125v)Sri Dasaboja neng wuntat//


Para prajurit telah siap. Sri Dasabahu berkata, “Segera berangkatkan para prajurit yang berada di baris depan!”. Ia pun memerintahkan Patih dan berangkatlah seluruh prajurit. Sri Dasaboja berada di barisan belakang


6. // lawan Sirpolak Sang Aji/ tan têbih nênggih lampahnya/ yata sêmana lampahe/ wus têbih lawan nêgara/ Cina kunêng kocapa/ Sang Prabu Rara winuwus/ sêmana wus mudhar warna//


bersama dengan Raja Sirpolak yang berjalan tak jauh dengannya. Sebentar saja mereka telah jauh meninggalkan negara Cina. Dikisahkan sang prabu dewi telah kembali ke wujud semula.


7. // aglis wus kundur Sang Aji/ anjujug sajroning pura/ kagyat ingkang para wadon/ samya ngungun jroning driya/ nêbda dyah Sarirasa/ padha s[a]lamêt ing pungkur(-1)/ para cethi atur sêmbah//


Sekejap saja sang raja telah kembali dan sampai di dalam istana. Terkejutlah para perempuan. Mereka tertegun dalam hati. Dewi Sarirasa bersabda, “Apakah kalian semua baik-baik saja selama kami tinggalkan?”. Para abdi perempuan bersembah.


8. // dyah rêtna ngandika aris/ heh bocah padha tataa/ iya ing palênggahane/ sigra tumandang sadaya/ tandya wau sang rêtna/ lumêbeng ing kamar sampun/ kang rayi pan ingaturan//


Sang Dewi kemudian berkata, “Para abdi, siapkanlah singgasana”. Merekapun segera melaksanakan titah. Sang dewi pun masuk ke dalam kamar untuk memanggil adindanya.


9. // gya miyos Sang Raja pêkik/ langkung gêgêtun ing driya/ engêt ing kang bok dibyane/ mangungun-ngungun wardaya/ têmah ketang samana/ gunane ngaprang pinunjul/ dadya wimbuh trêsnanira//


Sang raja pun segera keluar. Ia sangat kecewa bila teringat akan keperwiraan ayundanya. Tertegun ia dalam hatinya karena tak menyangka sedemikian tingginya kepandaian sang dewi dalam berperang. Rasa cintanya pun kian bertambah.


10. // aris ngandika Sang Dewi/ Pangeran wontên punapa/ dene têka dhêlag-dhêlog/ punapa den raosêna/ Jêng Pangran ngandikanya/ pan wontên kraos ing kalbu/ mung dika dadya supênan//


Sang dewi berkata lembut, “Ada apa Pangeran? Mengapa kau melamun? Apa yang kau pikirkan?”. Kanjeng Pangeran menjawab, “Yang ada dalam hatiku, dalam mimpiku, hanyalah dirimu”.


11. // sigra Sang Prabuning Murti/ kang rayi dyah Sariraga/ tinimbalan kinen miyos/ kagyat ingkang sinung sabda/ tandya miyos sang rêtna/ nênggih saking kancing gêlung/ samana dyah Sariraga//


Sang Prabu Dewi segera memanggil adindanya, Dewi Sariraga. Menerima sabda tersebut, segera keluarlah Dewi Sariraga dari tusuk konde ayundanya. Dewi Sariraga


12. // angungun sajroning galih/ ciptanya datan prabeda/ lan rakanira sang anom/ yata Sang Prabu Taruna/ aris dennya ngandika/ tan nyana ya tuhunipun/ lamun wus aneng nagara//


tertegun dalam hati. Apa yang dipikirkannya tak berbeda dengan apa yang dipikirkan oleh suaminya sang raja muda. Ia berkata pelan, “Aku tak menyangka sama sekali, jika kita telah sampai di negara”.


13. // tandya Sang Prabuning Murti/ (116r)alon denira ngandika/ anjarwakên lalakone/ wiwit duk tulung ayuda/ marang Sri Dasaboja/ tinutur sadayanipun/ ing purwa dugi wêkasan//


Sang Prabu Dewi berkata pelan menyampaikan segala hal yang telah dialaminya, dimulai dengan saat ia menolong Sri Dasaboja dalam peperangan. Semuanya ia ceritakan dari awal hingga akhir.


14. // angungun kang sinung dêling/ kalihnya langkung kacaryan/ mring dibyanira sang sinom/ gya Sang dyah Sarining rasa/ alon malih manêbda/ lah dawêg age wong bagus/ lênggaha mring panangkilan//


Mereka yang mendengarnya tertegun. Keduanya semakin kagum pada kehebatan sang dewi. Dewi Sarirasa bersabda kembali, “Segeralah wahai ksatria rupawan, duduklah kau di penghadapan


15. // manawa kasêlak prapti/ anênggih pun Dasaboja/ sigra wau Sang Akatong/ datan lênggana ing driya/ manut sakarsanira/ tandya miyos Sang Aprabu/ sang dyah kalih ngapit raka//


mengantisipasi kehadiran Dasaboja”. Sang raja tak mengelak. Ia menurut. Keluarlah sang prabu diapit kedua dewi.


16. // sigra wau Sri Bopati/ ing ngarsa myang kering kanan/ gumêrah surak arame/ yata wau Sri Narendra/ wus rawuh siti bêntar/ alênggah dhampar mas murub/ ingapit sang kalihira//


Segera saja kehadiran sang raja disambut meriah oleh para pasukan di kiri dan kanan dengan sorak-sorai yang sangat meriah. Saat itu dikisahkan sang raja telah sampai di tanah lapangan istana. Ia duduk di atas singgasana bertatahkan emas yang berkilauan, diapit kedua dewi.


17. // nênggih Sang Prabuning Murti/ tan pêgat dennya ngandika/ dhumatêng rayi Sang Katong/ lamun sandining lampahan/ ywa nganti kalemunan/ Sri Narpa wus dugeng kalbu/ kunêng ganti winurcita//


Sang Prabu Dewi tak henti-henti mengingatkan pada sang raja untuk berhati-hati, jangan sampai penyamaran yang telah ia lakukan diketahui. Sri Paduka telah tanggap dalam hatinya. Kini diceritakan


18. // kocapa ingkang lumaris/ anênggih Sri Dasaboja/ sêmana prapta lampahe/ têlatahireng nagara/ undhang mring para wadya/ wus tata lampahing wau/ tan dangu anulya prapta//


Sri Dasaboja dalam perjalanannya telah sampai di wilayah negaranya. Ia pun segera memerintahkan pasukannya untuk menata barisan dan tak lama sampailah mereka di istana.


19. // ing alun-alun pan asri/ gunging wadya warna-warna/ Sang Nata ngandika [a]lon(-1)/ marang cethi kang pangarsa/ kinen mijil ing jaba/ neng alun-alun apan wus/ ngirit ingkang lagya prapta//


Alun-alun terlihat sangat meriah dengan berkumpulnya banyak pasukan. Sang raja berkata pelan pada pimpinan abdi perempuan untuk segera keluar ke alunalun untuk mengiring rombongan (Dasaboja) yang baru saja tiba.


20. // kagyat Sang Sri Kondhabumi/ agugup dennya ngandika/ lah apa kaparêng miyos/ matur duka kang tinanya/ inggih Gusti Sang Nata/ pan lagya (117v)prapta lan(?) banjur/ Sri Cina kagyat ing driya//


Sri Kandhabumi berkata gugup, “Apakah Sang Raja berkenan keluar?”. Yang ditanya menjawab sopan, “Benar, Tuanku. Sri Paduka baru saja tiba”. Sri Raja Cina pun tak kalah terkejut.


21. // mêngkana sajroning galih/ dene ta datan anduga/ enggal jumênêng acaos/aglis prapta aneng ngarsa/ yata Sri Nateng Cina/ sarêng tumingal Sang Prabu/ jro driya sangêt jrihira//


Dalam hati (Dasaboja) membatin, “Sama sekali tak kuduga”. Ia pun segera bangkit dan menghadap. Sri Raja Cina sangat takut melihat pada Sang Prabu.


22. // sigra wau Sri Bupati/ manis arum sabdanira/ lah bageya bapa Rajeng/ tur nuwun Sri Dasaboja/ Narpa malih ngandika/ heh ta priye wartanipun/ gonira ngrata nagara//


Sri Paduka pun bersabda lembut, “Selamat datang, Bapa Raja”. Sri Dasaboja berterima kasih. Sang raja kembali berkata, “Bagaimana laporanmu saat menundukkan negara?


23. // apa ta oleha kardi/ apa ya nêmua tiwas/ Sri Dasaboja wotsinom/ Gusti barkating Pangeran/ pangestunya Jêng Tuwan/ pandonganireng laluhur/ pun Raja Cina kabêkta//


Apakah berhasil? Atau gagal?”. Sri Dasaboja bersembah, “Paduka, atas berkah Tuhan dan restu Paduka serta doa para leluhur, Raja Cina telah berhasil saya bawa serta.


24. // namung angger Sri Bopati/ pun bapa matur carita/ ulun dawêg rikalane/ wiwitipun dados pêrang/ sampun karumiyinan/ dhumatêng ing mêngsah ulun/ tiyang Cina wus sudhiya//


Hanya saja, Ananda Prabu, perkenankan Bapa bercerita. Saat aku hendak memulai perang, ternyata telah didahului oleh musuhku. Orang Cina telah siaga.


25. // ulun pan dawêg dumugi/ mêngsah wus gêlar sêpapan/ pramilamba pêrang rame/ sakêdhik susah ing lampah/ wadya Tuwan keh risak/ Pukulun kasoran pupuh/ kêlawan Raja ing Cina//


Baru saja aku sampai, musuh sudah siap dengan formasinya. Oleh sebab itu, terjadilah perang di antara kami dengan sangat ramai. Aku sedikit terdesak, dan pasukan Paduka banyak yang tewas. Hamba kalah melawan Raja Cina


26. // wit dasih karoban jurit/ upama ulun muhara/ pun Cina sagara gêdhe/ katrêkan dening mandaya/ kirang kêdhik pun bapa/ sampuna angsal pangestu/ pêjah neng madyaning rana//


karena dikepung oleh banyaknya pasukan. Jika hamba ibaratkan, Cina bagaikan lautan besar. Terterjang samudra seperti itu jika hamba tak mendapat restu, pastilah aku mati di medan laga


27. // kêsangsang ing ganjur lungit/ umajêng-majêng katulak/ Pukulun mêrês ing batos/ angsal tigang dintên hamba/ tan bukti lawan nendra/ wontên marmane Ywang Agung/ malaekat nitih kuda//


tersangsang di tombak, maju pun terjebak. Hamba sangat takut. Tiga hari hamba tak makan dan tidur. Kemudian datanglah pertolongan dari Tuhan Yang Maha Agung, seorang malaikat menunggang kuda,


28. // cumlorot saking wiyati/ pantês sarwi mundhi kangkam/ (118r)de warni luwih kinaot/ dumrojog manggihi mring wang/ misik wadining aprang/ gumun kawula Pukulun/ pangamuke ngalap-alap//


meluncur dari langit. Ia sangat rupawan seraya memanggul pedang. Wajahnya sangat tampan. Ia meluncur menemui hamba dan membisikkan padaku rahasia peperangan. Hamba tertegun. Ia mengamuk habis-habisan.


29. // kuda bêrgang lawan siti/ panandêre kadya kilat/ wong kapir gulune pogog/ tan ngantya sapalih dina/ Cina larut sadaya/ rajane sampun kapikut/ mangke wus neng ngarsa Nata//


Kudanya melompat-lompat di tanah, menyambar bagai kilat. Leher orang-orang kafir putus. Tidak sampai separuh hari, pasukan Cina bubar tak bersisa, dan rajanya telah tunduk, dan saat ini telah ada di hadapan Paduka.


30. // rayahan rajabrana di/ tuwin nyonyah kang yu endah/ samangke wus hamba boyong/ katura Kangjêng Narendra/ pundi kang dad[o]s karsa/ pun bapa sewu jumurung/ sênajan ingkang mêrtesa//


Harta jarahan berupa benda-benda berharga beserta nyonya-nyonya (Cina) yang cantik molek, semua telah berhasil hamba boyong, hamba haturkan kepada Paduka. Mana yang Paduka kehendaki, Bapa turut saja.


31. // kinarsan kinarya gundhik/ langkunganipun kawula/ blebera dhatêng kang maos/ nadyan ingkang samya myarsa/ nuwun ingkang paminta/ mesêm ngandika Sang Prabu/ iya bapa sun tarima//


Barangkali Paduka menghendaki sebagai gundik. Yang tersisa hamba bagi-bagikan kepada para pembaca dan pendengar yang menginginkan”. Sang Prabu tersenyum dan berkata, “Baiklah, Bapa. Aku terima.


32. // nanging ta brana sakehing/ wratakêna wong sapraja/ tuwin miskin lan yatine/ poma-poma ywa kurangan/ dene kang para nyonyah/ paringna pra tumênggung/ dimen bungah manahira//


Namun, aku berkehendak agar seluruh harta dibagikan rata kepada seluruh rakyat satu negara, terutama kepada orang-orang miskin dan anak-anak yatim. Janganlah sampai ada yang kekurangan. Sedangkan para nyonya, berikan pada para tumenggung agar mereka merasa bahagia”.


33. // sandika turnya Sang Aji/ wus rata wong saknagara/ mung gundhik linêrêp bae/ arsa ngicipi kewala/ sigêg wus tan ginustha/ Sri Nata malih nabda rum/ marang Sang Sri Dasaboja//


Sang Raja bersembah dan segera membagi rata seluruh harta rampasan kepada rakyat satu negara. Para gundik diinapkan sesaat saja, sekedar untuk bisa dicicipi. Sri Paduka kembali berkata,


34. // heh ta bapa karsa mami/ manira badhe nutugna/ iya mring lalakon ingong/ arsa mring Katbahbudiman/ jêr wus padha kêlakyan/ basuki sakarsanipun/ bapa sira wus têtêpa//


“Duhai, Bapa. Kini aku hendak meneruskan perjalanan menuju ke Kakbahbudiman berhubung semuanya di sini telah berjalan dengan baik. Kau Bapa, tetaplah


35. // jumênêng neng Kondhabumi/ dene sira Mraja Cina/ angidhêpa bapa kiye/ sapa-sapa parentah(-1)/ amêsthi sira tan kêna/ badal parentahi(119v)pun(-1)/ sandika turnya Sri Cina//


bertahta di Kandhabumi. Sedang kau Maharaja Cina, tunduklah kau pada segala perintah Bapa dan jangan pernah ingkar”. Sri Raja Cina bersedia melaksanakan segala perintah sang raja. Ia berkata,


36. // najan pun kon agantunga(?)(i)/ amasthi tan kêna seleh(a)/ kêkêl kang samya miyarsa(e/o)/ Narpa malih ngandika(-1)/ heh ta bapa Dasabahu(a) (+1)/ ingsun arsa nuli mangka// (-1)


“Meski aku disuruh bergantung, aku tak akan mengelak”. Semua yang mendengar tertawa. Sang raja kembali berkata, “Bapa Dasabahu, aku hendak segera berangkat”.


37. // sigra Nateng Kondhabumi/ angrangkul mangranupada/ ngabêkti marang Sang Katong/ ketang trêsnanireng driya/ dadya mijil kang waspa/ sigra sang rêtnaning ayu/ aris denira ngandika//


Raja Kandhabumi segera merangkul kaki dan menghaturkan bakti pada sang raja muda. Disebabkan oleh besarnya rasa kasihnya, meneteslah airmatanya. Dewi Sarirasa berkata


38. // alon sabdanira manis/ suwawi Raden umangkat/ mêdal jumantara bae/ Rahadyan datan lênggana/ gya mêdal jumantara/ Sri Nata lawan sang ayu/ tiga lan dyah Sarirasa//


dengan suara yang lembut, “Mari Raden, kita berangkat. Lebih baik melalui jalur udara”. Raden Gandakusuma menyetujuinya. Sang raja, permaisuri, dan Dewi Sarirasa pun segera mengangkasa.


39. // kapungkur ing Kondhabumi/ titigane dirgantara/ kadi und[h]êr pamidêre/ dugi t[ê]latah Budiman(-1)/ wontên ardi tumingal/ amawa teja umancur/ dyah Sarirasa ngandika//


Negara Kandhabumi telah tertinggal jauh. Di angkasa, perjalanan ketiganya bagai berputar-putar di tempat yang sama. Sesampainya di wilayah negara Kakbahbudiman, mereka melihat sebuah gunung yang bercahaya. Dewi Sarirasa berkata,


40. // lah ta punika sang pêkik/ ardi ingkang mawa teja/ wontên janmane kinaot/ agêntur sutapanira/ ujare pujongga hamba/ trahing Patih kang mawiku/ atmane Raden Kaneka//


“Lihatlah itu, Raden. Di gunung yang bersinar itu konon ada seorang yang sakti dan gentur tapanya. Menurut keterangan abdi pujangga hamba, ia adalah seorang keturunan patih yang kemudian mengabdikan diri sebagai pertapa, putra Raden Kaneka.


41. // awasta Sêktingkumuning/ ajujuluk Raden Mustal/ Rujakjênu paparabe/ yen andika madêg nata/ punika patihira/ mêsthi kang kraton linuhur/ dhasar wus sêdya ngabrata//


Namanya Sektingkumuning. Ia dijuluki pula Raden Mustal atau Rujakjenu. Bila Paduka menjadi raja dan ia menjadi patih Paduka, pastilah kerajaan akan sentosa. Tapi, ia terlampau kuat dalam tapa.


42. // dadya wajirulmukminin/ punjul ing kadibyanira/ tapa tan muna tan sare/ arsa muna yen aprapta/ saesthining wardaya/ mangke sêdhênge sang bagus/ suwawi sami ginodha//


Ia menjadi seorang wajirulmukminin yang sangat sakti. Ia bertapa tanpa berbicara dan tidur. Ia baru akan berbicara jika apa yang menjadi tujuannya tercapai. Sekarang marilah kita goda dia”.


43. // Sang Rajaputra nabda ris/ nah angger sakarsanira/ (120r)katrinya wus niyup age/ prapta sukuning aldaka/ samya kendêl sor wrêksa/ dyah malih ngandika [a]rum(-1)/ Rahadyan dika kendêla//


Sang putra mahkota bersabda pelan, “Baiklah jika itu kehendakmu”. Ketiganya mendarat hingga tiba di kaki gunung. Mereka berhenti di bawah pohon. Sang dewi kembali berkata, “Raden, Paduka tunggulah


44. // sakêdhap wontên ing ngriki/ ngong minta rila Paduka/ sang tapa ulun godhane/ sabab langkung sêktinira/ drapon ywa mindho karya/ nabda Sang Narendrasunu/ manira narah sakarsa//


sebentar di sini. Hamba mohon kerelaan Paduka untuk mengizinkan hamba menggoda sang pertapa karena ia sangat sakti agar pekerjaan ini tidak banyak membuang tenaga”. Sang putra mahkota bersabda, “Baik. Kuturuti keinginanmu.


45. // nanging ana wêkas mami/ aywa nganti gagêpokan/ punika larangan ingong/ mesêm ngujiwat kusuma/ mendah yen makatêna/ eman-eman sang binagus/ lamun ngantiya sinisan//


Tapi, ada satu pesanku, jangan sampai bersentuhan. Itu laranganku”. Sang dewi tersenyum. “Buat apa sampai begitu. Sayang sekali dirimu jika sampai hanya mendapat sisa”.


46. // sêksana samya lumaris/ Sang dyah Ratu Sarirasa/ lan Sariraga sang sinom/ sami maoni busana/ kongas manising lampah/ sawarna yu den papatut/ sangsaya akarya brongta//


Mereka pun berjalan. Ratu Sarirasa dan Sariraga menghinakan busananya dan mengatur sikap hingga terlihat sangat menggoda dan kian membuat mereka yang melihat menjadi mabuk kepayang.


47. // kunêng kang mangun sêmedi/ kocap Dyan Kanekaputra/ tansah pitêkur lampahe/ sampun gangsal wêlas warsa/ dennya ambangun brongta/ tanpa dhahar tanpa turu/ lawan ora mêdhar sabda//


Diceritakan sang pertapa, Raden Kanekaputra, senantiasa khusyuk mengheningkan cipta selama limabelas tahun. Ia bertapa tanpa makan, tidur, dan berbicara


48. // liyaning waktu ngabêkti/ tansah tahmil anrang cipta/ sampun katrima sêdyane/ praptane dyah kalihira/ ngrasuk kang poncadriya/ rinasuk sariranya suh/ amindha jatiniskara//


selain saat bersembahyang. Ia senantiasa bertahmil menerangkan cipta untuk tercapainya apa yang ia cita-citakan. Ketika itu datanglah kedua putri. Telah mengatur pancainderanya dan menyamar tampilan tubuh dengan busana koyak.


49. // sang dyah sabdanira manis/ ngujiwati pasrangkara/ dhuh lae sapanên ingong/ sun uga sadulurira/ tuwin andika tapa/ kaniaya wong abagus/ pinaranan nora nyapa//


Sang dewi berkata pelan dan sangat lembut, “Duhai Tuan, sapalah aku. Aku juga saudara denganmu sang tapa. Mengapa kau demikian aniaya padaku, tampan? Kudatangi namun tak menyapa”.


50. // dyah Sariraga da(121v)mangi(?) (dhatêngi?)/ Pangeran sapanên ingwang/ coba ta prapta ing kene/ anyara den anggantena/ risang Kanekaputra/ nora obah nora sêgu/ sang dyah kalih kaku tyasnya//


Dewi Sariraga mendekat dan berkata pula, “Pangeran, sapalah aku. Mendekatlah padaku, mari bersirih”. Sang Kanekaputra tiada bergerak tiada bersuara. Kedua putri merasa mulai lelah.


51. // sumendhe sang dyah kakalih/ astanya sinongga-songga/ dhuh Pangeran gusteningong/ sumongga kang payudara/ punapa sakarsanta/ ênya-ênya burat arum/ payo sun konyohi sira//


Kedua dewi kemudian menyandarkan tubuhnya. Tangan sang pertapa diangkat-angkat seraya berkata, “Duhai Pangeran Tuanku, silahkan sentuh payudaraku sekehendakmu. Mari ini minyak wangi untukmu, mari kubalurkan”.


52. // Rahadyan Sên[t]ingkumuning/ santosa ngunjara nala/ tuhu mangrogoh sukmane/ pêgêl tyasira kusuma/ guna nora tumama/ gya musna sing mindha wiku/ sang dyah kagyat ing wardaya//


Raden Sentingkumuning teguh memenjarakan nafsunya. Ia pun segera melolos sukmanya. Kedua putri menjadi sangat jengkel karena segala daya yang ditempuh tak mempan, mendadak sang pertapa sirna dari hadapan.  Sang dewi sangat terkejut.


53. // dyah Sarirasa nabda ris/ lah ta yayi umatura/ dhumatêng tuwanmu Raden/ komasaris ing paprêman/ yen ingkang tapa ilang/ kang liningan mêsat gupuh/ prapta gyaning Rajaputra//


Dewi Sarirasa bersabda pelan, “Dinda, sampaikan pada tuanmu Raden Komisaris ranjang bahwa sang pertapa hilang”. Yang diberi perintah pun segera melesat ke tempat sang putra mahkota.


54. // tan miyang Sang Rajasiwi/ ingaturan sang kusuma/ tindak tan dangu praptane/ ngarsanira Prabu Rara/ Sang Narpe[n]dyah ngandika/ lah ta mangke sang binagus/ pun Sêgtingkumuning murca//


Sang putra mahkota yang mendapat laporan dari Dewi Sariraga segera berangkat hingga sampai ke tempat Dewi Sarirasa. Sang dewi pun berkata, “Raden, Sentingkumuning hilang.


55. // arsa kawula ulati/ Tuwan ywa sumêlang driya/ kendêla ngriki kemawon/ kêlawan pun Sariraga/ Rajaputra ngandika/ ing sakarsanira masku/ dasih anurut kewala//


Hamba hendak mencarinya. Tuan tidak usah khawatir. Tunggulah di sini saja bersama dengan Sariraga”. Sang putra mahkota berkata, “Terserah kau. Aku menurut saja”.


56. // tandya Sang Narendra Putri/ mêsat nututi sang tapa/ wus datan samar ciptane/ lah ing ngriku Raden Mustal/ amblês dhasare kisma/ sigra kaprêgok sang ayu/ sang tapa mêsa(122r)t gagana//


Sang Raja Dewi pun segera melesat melacak kepergian sang pertapa. Waspada dalam ciptanya, sang dewi telah dapat melihat bahwa Raden Mustal masuk ke dalam tanah. Segera sang dewi turun memergokinya. Sang pertapa pun melesat ke angkasa.


57. // sang rêtna tansah nututi/ Rahadyan Kanekaputra/ sundhul ing langit pêsate/ kapêthuk lan Prabu Rara/ kagyat Radyan Kaneka/ tandya mring dharat tumurun/ sêmana dyah Sarirasa//


Sang dewi awas mengikuti dari belakang. Raden Kanekaputra melesat tinggi ke angkasa. Tiba-tiba bertemu dengan sang dewi, terkejutlah ia. Ia pun segera turun ke darat dengan tetap Dewi Sarirasa mengikuti di belakang.


58. // sêkala amalih warni/ mendha Raden Umarmaya/ kapêthuk lan Mustal age/ Rahadyan sarêng uninga/ narpati Tasikwaja/ mêndhak mangrêpa wotsantun/ ngusapi lêbuning pana//


Dewi Sarirasa mengubah wujudnya menjadi Raden Umarmaya dan segera menemui Raden Mustal. Raden Mustal yang melihat kedatangan Raja Tasikwaja segera menunduk menghormat seraya bersembah dan mengatur napas.


59. // ngandika sang malih warni/ Rahadyan Kanekaputra/ aja tambuh lawan ingong/ mau kang rupa wanodya/ yêgtine ingsun nyawa/ nyoba mring sira ta kulup/ denira tapa anendra//


Sang jelmaan pun berkata, “Raden Kanekaputra, janganlah kau samar padaku. Perempuan yang mengejarmu tadi adalah aku. Aku hendak mengujimu dalam tapamu.


60. // tuhu mantêp anêtêpi/ mêngko sira aluwara/ jêr wus tinrima Ywang Manon/ ing sasêdyanira prapta/ maturnuwun sang tapa/ duk mêdhar sabda sang wiku/ sarta niyat luwar brongta//


Ternyata kau sungguh-sungguh teguh. Kini, hentikanlah tapamu karena telah diterima oleh Tuhan. Apa yang menjadi kehendakmu telah dikabulkan”. Saat mendengar sabda itu, sang pertapa berterimakasih dan berniat merampungkan laku prihatinnya.


61. // karya pêrbawaning bumi/ mêngkana duta prakêmpa/ gumludhug swa[ra] arga mangrob/ agêtêr patêr saduran/ pracihnaning mutajab/ sang mindha malih dyahayu/ tuhune dyah Sarirasa//


Berakhirnya tapa Kanekaputra menimbulkan akibat di bumi. Bumi bergetar dan bersuara gemuruh bagai gunung runtuh. Kilat menyambar-nyambar sebagai tanda mustajabnya permohonan sang pertapa. Dewi Sarirasa kembali pada wujud aslinya.


62. // oncat mêsat ing wiyati/ wau Sang Narendra Kênya/ maneka warna pan ewon/ yutan wêndran tanpa petang/ lor kidul Sarirasa/ wetan kulon warna jumbuh/ ngandhap nginggil nging sawuntat//


Sang dewi segera melesat ke angkasa dan menjadikan dirinya menjadi banyak, ribuan, jutaan, puluhan juta, tak terhitung. Utara dan selatan ada Sarirasa demikian pula timur dan barat, bawah dan atas, depan dan belakang.


63. // anut kêdheping pangeksi/ jagad kêbak Sarirasa/ ebêg tanpa sêlan gupoh/ kewran Dyan Kanekaputra/ tambuh kang dera mêngsah/ ngraos kasor dibyanipun/ ciptanira ing wardaya//


Sejauh penglihatan, alam dipenuhi oleh sosok Sarirasa. Penuh, rapat, tanpa sela sedikitpun. Raden Kanekaputra gentar. Ia merasa kalah. Dalam hati ia membatin,


64. // lah (123v)don punapi(-3)/ sêgtine kagila-gila/ uga ta iki margane/ bakal têmu gusteningwang/ kang wus dadi wirayat/ angur sun nuliya wangsul/ maring ing arga pêrtapan//


“Perempuan macam apa ia? Mengapa ia sangat sakti? Mungkin ini adalah jalan bagiku untuk bertemu dengan tuanku yang telah lama diriwayatkan. Lebih baik aku kembali ke pertapaan”.


65. // gya wangsul Sêtingkumuning/ wau Sang Dyah Sarirasa/ tandya ngrasuk prabawane/ angumpul warna sajuga/ wus mring gyaning Dyan Putra/ kapanggih Dyan Rujakjênu/ prapteng ing arga pêrtapan//


Sentingkumuning segera kembali. Sang Dewi Sarirasa segera mengembalikan wujudnya menjadi satu dan menuju ke tempat sang putra mahkota. Raden Rujakjenu yang tiba kemudian di gunung pertapaannya


66. // ningali Sang Prabu Dewi/ lênggah kalawan satriya/ lan wontên malih dyah sinom/ alon umarêg ing ngarsa/ sarwi aris tatanya/ Raden saking tabêt ulun/ nênggih teja sulêksana//


melihat Prabu Dewi duduk bersama seorang ksatria dan seorang putri cantik. Perlahan ia duduk menghadap seraya bertanya sopan, “Raden, sepeninggalku, ada sinar berkilauan.


67. // tejane têmbe kaeksi/ lêksanane wong utama/ wingking pundi pinangkane/ ingarsa paran sinêdya/ Radyan tigas kawuryan/ sintên sinambating arum/ nah angling Rajapinutra//


Sinarnya baru saja terlihat, laksana manusia utama, darimanakah asal Anda dan hendak menuju kemana? Dan, siapakah nama Anda, Raden?”. Sang putra mahkota berkata,


68. // yen sira tatanya mami/ raningsun Gondakusuma/ putra Bandarngalim Katong/ tan ana sêdyaning karsa/ anut lembaking rasa/ wit dene sihe sadulur/ praptengsun dugyeng partapan//


“Bila kau bertanya padaku, kuberitahu, namaku Gandakusuma. Putra Raja Bandaralim. Aku tak punya tempat tujuan. Aku sekedar menurut pada gerak hatiku karena kasihku pada saudara. Aku datang di pertapaan….”,


69. // ngandika dereng dumugi/ mawa Radyan Kaneka(-1)/ duk miyarsa Dyan sabdane/ gêpah anungkêmi pada/ sarya lon aturira/ dhuh Gusti pupundhen ulun/ tan nyana Gusti kapanggya//


belum selesai berucap, Raden Kaneka yang mendengar keterangan Gandakusuma segera bersembah di kaki Gandakusuma seraya berkata pelan, “Duhai Tuan sembahanku, sama sekali hamba tak menyangka akan bertemu dengan Tuan


70. // wontên ing pêrtapan mami/ dasih wus lami nrang brongta/ mung Paduka kang sun pados/ hamba wayahing Apatya/ Bandarngalim nagara/ Kaneka ingkang susunu/ pun Mustal nama kawula//


di pertapaanku sendiri. Telah lama hamba menyiksa batin, hanya Paduka yang hamba cari. Hamba adalah cucu Patih Bandaralim, putra Kaneka. Nama hamba Mustal.


71. // purwamba karêm mêrtapi/ aminta sihing Ywang Sukma/ punjul lawan wong akeh(-1)/ marêngi ulun mangluwat/ (124r)sawêg antuk sadina/ Umarmaya gya tumurun/ rawuh pitutur mring [h]amba//


Awalnya, hamba larut dalam tapa sekedar memohon kasih Tuhan agar hamba diberi kelebihan dibandingkan manusia umumnya. Baru sehari hamba bertapa dalam lubang, turunlah Umarmaya dan memberi nasehat pada hamba.


72. // sabdaning Dyan Guritwêsi/ heh kaki Kanekaputra/ ta sira mangun brantane/ mangarah gênturing tapa/ aywa kaworan liya/ yêgti kabeh simpangipun/ yen tan wru[h] tokiding cipta//


Raden Guritwesi bersabda pada hamba, ‘Wahai Ananda Kanekaputra, jangan sampai genturnya tapamu diketahui oleh orang lain. Itu akan menjadi halangan lebih lagi jika kau tak paham ketauhidan cipta,


73. // lyan ta malangut tan dadi/ anama nglangut têmahnya/ tan tuhu sihing Ywang Manon/ angel têlasing abrongta/ yen wus awas panrima/ lulus nikmating Ywang Agung/ sira kurang sadhela kas//


segalanya hanya akan sia-sia belaka dan berujung sesal. Tak akan kau mendapat kasih Tuhan. Prihatinmu tiada berkesudahan. Jika kau tanggap dalam cipta, pastilah nikmat karunia Tuhan akan kau raih. Tak lama lagi,


74. // katrima marang Ywang Widi/ sira pinunjuling kathah/ nanging tan jumênêng katong/ warismu dadya êmbanan/ sasotyanira benjang/ putra Bandarngalim Prabu/ aran Dyan Gondakusuma//


(tapamu) akan diterima oleh Tuhan. Kau akan diberi kelebihan dibandingkan sesamamu, tetapi tidak sebagai raja. Jadilah cincin pengikat bagi keturunanmu, sedang permatanya adalah putra Prabu Bandaralim bernama Raden Gandakusuma’.


75. // marmamba umati ragi/ Panduka sun arsa[-arsa](-2)/ gya atapa ngidang ingong/ sami ngantya tigang warsa/ Marmaya malih prapta/ asung kasang dhatêng ulun/ kalawan kang sabêt wilah//


Itulah mengapa hamba bermatiraga. Padukalah yang hamba harap-harapkan. Hamba pun menjalankan tapa ngidang hingga tiga tahun lamanya, dan Umarmaya kembali datang memberikan sarung pedang beserta sebilah pedang.


76. // lan ngong kinen mangunteki/ wontên ing ngarsa punika/ ambisu tan sung wiraos/ yen dereng panggih Panduka/ mangke wus kalampahan/ panggya Gusti Sang Aulun/ kawula dherek ing Tuwan//


Hamba diutusnya terus bertapa membisu, tak bicara sebelum bertemu dengan Paduka. Berhubung saat ini hamba telah bertemu Tuanku, perkenankan hamba mengabdi pada Tuan”.


77. // Sang Rajaputra nabda ris/ kakang basaku mring sira/ abangêt tarimaningong/ sêtya tuhu pêkênira/ muga sinêmbadana/ dening Ywang Kang Maha Luhur/ mêngko kakang karsaningwang//


Sang putra mahkota bersabda lembut, “Kanda, hormatku untukmu. Aku sangat bahagia dan menerima janji setiamu. Semoga Tuhan Yang Maha Luhur merestui kita. Saat ini Kanda, aku ingin


78. // arsa mring Katbah nagari/ Dyan Mustal rumajeng karsa/ dyah Sarirasa nabda lon/ suwawi Radyan umangkat/ Sang Rajaputra sigra/ umangkat Sang Narpasunu/ pan samya mêsat gagana//


menuju ke negara Kakbahbudiman”. Raden Mustal menuruti. Dewi Sarirasa bersabda pelan, “Mari Raden, kita berangkat”. Sang putra mahkota segera berangkat. Mereka melesat ke angkasa.


79. // datan kawarna ing margi/ prapta ing Katbahbudiman/ jujug sajroningkadhaton/ Sang Nata (125v)nuju pinarak/ neng ing jrambah jro pura/ lan prameswari sang ayu/ kasaru ing praptanira//


Tak diceritakan bagaimana perjalanan mereka, singkatnya, mereka telah sampai di Kakbahbudiman dan berhenti di dalam istana. Saat itu sang raja tengah duduk di pekarangan istana bersama permaisuri. Tiba-tiba datanglah


80. // dyah Sariraga dhingini/ Rahadyan kantun neng jaba/ gêpah lumajêng sang sinom/ nungkêmi padaning rama/ Narpa kagyat ing driya/ kang putra gêpah rinangkul/ miwah sang dyah Sari bunya//


Dewi Sariraga yang mendahului yang lain. Raden Gandakusuma tinggal di luar. Sang dewi segera berlari dan menyembah kaki ayahnya. Sang raja merasa sangat terkejut. Putrinya segera dipeluk. Demikian pula sang permaisuri,


81. // anjrit nungkêmi mring siwi/ sasambat mamêlas arsa/ adhuh anakingsun angger/ sira prapta lalayangan/ paran kang dadya purwa/ Sang Nata gêngglên tan muwus/ tansah ngusap-usap jaja//


menjerit seraya memeluk putrinya. Penuh iba ia berkata, “Duhai anakku sayang, kau datang sendiri, bagaimana bisa demikan?”. Sang raja masih tak mampu berkata-kata dan hanya dapat mengusap-usap dadanya.


82. // dyah Sariraga sru nangis/ sasambat amêlas arsa/ adhuh ibu ramaningong/ sang dyah nulya lênggah tata/ sarwi matur ing rama/ Jêng rama salamenipun/ ulun neng Kondhabuwana//


Dewi Sariraga menangis dan merintih iba, “Duhai Ayah dan Ibuku”. Sang dewi pun duduk dan memulai ceritanya pada ayahnya, “Kanjeng Rama, selama diriku berada di Kandhabuwana,


83. // dahat tan purun ngladosi/ dhumatêng pun Dasaboja/ tansah kawula ginêdhong/ darapon manuta karsa/ nging hamba plaur lena/ mangladosi Dasabahu/ lami ngantya tigang condra//


aku sama sekali tak ingin meladeni Dasaboja. Aku ditawan agar mau menuruti kemauannya. Namun bagiku lebih baik mati daripada harus melayani Dasabahu. Lama setelah berjalan tiga bulan,


84. // gya mitra kawula prapti/ wasta Dewi Sarirasa/ hamba kinramakên age/ angsal Dyan Gondakusuma/ putra Bandarngalim praja(+1)/ pun Dasaboja wus lampus/ dening kakang bok Sri Nata//o//


seorang kawanku datang. Namanya Dewi Sarirasa. Aku dinikahkannya dengan Raden Gandakusuma, putra Raja Bandaralim. Dasaboja mati di tangan Kanda Sri Ratu”.


Bersambung Pupuh XXV – XVII


sumber : alangalangkumitir.wordpress.com