.

Premium Wordpress Themes

Kamis, 19 Januari 2012

SERAT GANDAKUSUMA Pupuh XIV – XVI

1. //o// Wau Kangjêng Pangeran Dipati/ sabdanira alon/ kadya paran dhuh kang bok karsane/ Dasaboja wus nêmahi lalis/ manira lumiring/ sakarsa Mas Ratu//


Kanjeng  Pangeran Adipati bersabda pelan, “Selanjutnya bagaimana kanda Dewi? Dasaboja telah mati, aku hanya menuruti kehendakmu wahai Ratu”.


2. // Prabuning Dyah sê(78r)bdanira manis/ Raden karsaningong/ jisim kula siningitna age/ jêngandika ngakêna Sang Aji/ Nateng Kondhabumi/ majênga gêdhatun//


Sang Prabu Dewi berkata lembut, “Yang menjadi kehendakku Raden, jenazah ini akan segera kusembunyikan. Selanjutnya, mengakulah kau sebagai raja di Kandhabumi, masuklah ke istana.


3. // dene malih kang warna asalin/ pitulunge Manon/ sasat saking wahyu sarengate/ tata Islam agamaning Nabi/ mila sipat salin/ supangating Rasul//


Katakan saja bahwa perubahan pada wujudmu adalah atas pertolongan Tuhan, berkah dari wahyu karena menjalankan tata syariat agama Islam yang dibawa oleh Nabi (Muhammad) selain juga berkat syafaat dari Rasul.


4. // jumênênga aneng Kondhabumi/ Islamna gunging wong/ yen wus wradin nandhang Islam kabeh/ gampil wuri pan rinêmbag malih/ Sang Narendrasiwi/ karseng dyah tumurut//


Bertahtalah di Kandhabumi. Islamkanlah seluruh rakyat. Apabila Islam telah dipeluk secara merata oleh rakyat, berikutnya mudah kita bicarakan lagi”. Sang putra mahkota menurut pada apa yang menjadi perkataan sang dewi.


5. // layonira Sang Sri Kondhabumi/ sinêmpên kamar gon/ wau Radyan Gondakusumane/ lawan sang dyah kalih mring puri(-1)/ kunêng kang akêmit/ pan kêpati turu//


Jenazah Sang Sri Kandhabumi (Prabu Dasaboja) segera disimpan di salah satu kamar. Setelah itu, Raden Gandakusuma dan kedua putri segera masuk ke dalam istana. Alkisah, para petugas jaga masih terlelap tidur.


6. // sing mandine sirêpnya Sang Dewi/ pan satêngah layon/ tan wuninga yen lena ratune/ ing wawanci sêmana wus enjing/ Jêng Pangran Dipati/ wus malbeng kêdhatun//


Karena kehebatan ilmu sirep sang dewi, mereka yang berjaga tertidur bagai setengah mati, sampai tak mengetahui jika rajanya telah mati. Dikisahkan saat itu waktu telah beranjak pagi, Pangeran Adipati telah masuk ke dalam istana.


7. // jujug kamarira Sri Bupati/ wus ngrasuk kêprabon/ nulya lênggah ing pura jrambahe/ sang dyah kalih ngapit kanan kering/ pawestri jro puri/ kaget sarêng dulu//


Sebelumnya, ia masuk ke dalam kamar raja, setelah memakai busana kebesaran raja, ia pun duduk di pelataran istana dengan kedua putri mengapit di kanan dan kiri. Para perempuan yang ada di dalam istana terkejut saat mereka melihat.


8. // dene salin warnane Sang Aji/ abagus tur anom/ cahya kongas awingit sêmune/ sangêt sungsat lan ing nguni-uni/ samya kadi-kadi/ angarani nuru(?)//


raja mereka telah berganti wujud menjadi sangat tampan dan masih muda. Bercahaya cemerlang menandakan kewibawaannya. Jauh berbeda dengan dahulu.


9. // grahitanya nging sang dyah tan pangling/ kang siji sang sinom/ tuhu ingkang ginêdhong lamine/ neng kunjaran dyah Badiman nagri/ kang juga dennya (79v)ris/ sumêlanging kalbu//


Mereka tidak merasa heran dengan salah satu perempuan yang mengapitnya yang masih muda. Ia adalah putri dari negeri Badiman yang selama ini ditawan di penjara. Perempuan yang satu lagi-lah yang masih menjadi tanda tanya.


10. // sang dyah Sarirasa manêbda ris/ heh sagunging kang wong/ aja kaya-kaya panêrkane/ mring Sang Dasaboja Sri Bopati/ marma salin warni/ pitulung Ywang Agung//


Dewi Sarirasa berkata, “Wahai kau semua. Janganlah kalian salah menerka-nerka pada diri Sang Prabu Dasaboja. Ia dapat berubah wujud adalah karena pertolongan Tuhan Yang Maha Agung,


11. // tekat salin agamaning Nabi/ ugêring krahayon/ mari sêmbah brahala bangruhe/ supangate ngelmu salin warni/ mulatna kang rayi/ Sariraga ing rum//


sebab ia telah bertekad untuk memeluk agama yang dibawa oleh Nabi (Muhammad). Sesungguhnya sarana untuk mencapai keselamatan adalah berhenti menyembah berhala. Syafaat yang diterima oleh Baginda adalah bergantinya wujud dan istrinya Dewi Sariraga.


12. // mangkya arsa ngladosi Sang Aji/ luwar saking gêdhong/ dene ingsun kadange yêktine/ lawan Sariraga Sang Dewi(-1)/ ywa sumêlang ati/ den padha mituhu//


Saat ini, ia telah bersedia untuk mengabdi pada Sri Baginda dan oleh karena itu ia telah dibebaskan dari tawanan. Sedang, aku adalah saudara Dewi Sariraga. Untuk itu, janganlah kalian ragu, percayalah”.


13. // pra biyada parêkan myang cethi/ pan sami wotsinom/ saur pêksi sandika ature/ samya sirna sumêlanging ati/ nglêmbananya ngênting/ kacaryaning kalbu//


Para abdi perempuan istana semua menyembah dan menjawab hampir bersamaan, mengiyakan. Hilanglah keraguan hati mereka. Tiada henti mereka memuji. Dalam hati, mereka sangat gembira.


14. // kadya mulat ing têpa palupi/ kagoyang wirangrong/ dhasar anom abagus warnane/ ingkang wau warnanya lir yêgsi/ godheg wok ngajrihi/ tur agêng aluhur//


Mereka seperti melihat pada lukisan. Hati mereka bergetar oleh keharuan. Dalam hati memuji betapa tampannya sang raja, dan masih muda pula. Dahulu masih berwujud raksasa dengan jenggot dan bulu dada lebat yang menakutkan serta berbadan tinggi besar.


15. // Prabu tinon ngandika rum manis/ sakehe wong wadon/ sira padha sahadata kabeh/ wa ashadu Allah yen nanting(-1)/ lan ti(?)lolah malih/ ashadu Allahu// 


Sang Prabu berkata lembut, “Wahai semua perempuan, bersyahadatlah kalian semua asyhadualaailaahailallah dan asyhadualaa. 


16. // Muhamaddarrasulollahi(-1)/ ugêring krahayon/ tan lênggana sru angucap kabeh/ wus anandhang agama gung estri/ sukeng tyas Sang Aji/ malih ngandika rum// 


Muhammaddarasulullah. Itulah sarana kalian mencapai keselamatan”. Seluruhnya tak ada yang melawan, merekapun mengucapkan kalimat syahadat bersama-sama. Akhirnya, semua perempuan telah memeluk agama Islam. Baginda merasa senang hatinya. Ia pun berkata lagi,


17. // bocah wadon loro ingsun tuding/ dhawuhna gunging wong/ ingsun arsa miyos siniwakeng/ lan paringna iyala ya iki/ mring sing apapatih/ parêkan wotsantun//


“Wahai kau berdua, abdi perempuanku. Kalian kuutus, perintahkan kepada semua orang. Aku ingin keluar di penghadapan, dan berikanlah surat ini pada Patih”. Kedua abdi bersembah.


18. // (80r)srat pinundhi ri sêgsana mijil/ ing jawi rinaos/ Kya Patih Dasawikramane(-1)/ lawan para niyaka bupati/ mêkajangan sami/ ing salamenipun//


Surat pun segera dibawa keluar. Dikisahkan di luar Kyai Patih Dasawikrama dan para bupati nayaka tengah duduk-duduk,


19. // mêntas krurah ing Badiman nagri/ akrama Sang Katong/ dereng atut sumêlang wadya keh/ neng pangrawit samya ngati-ati/ pawongan gya mijil/ mundhi srating ratu//


setelah mereka berhasil memporak-porandakan negara Badiman sampai dengan Sri Baginda menikah hingga kini belum juga beroleh keturunan. Mereka semua masih berada di Pangrawit. Tiba-tiba datang abdi membawa surat dari raja.


20. // timbalanira Sri Narapati/ mangke arsa miyos/ siniwaka wadya ing adate/ pêkênira pinaringan tulis/ garjita Kya Patih/ sandika umatur//


(Abdi berkata,) ”Perintah Sri Baginda Raja, saat ini beliau menghendaki keluar untuk menerima penghadapan dari para wadya seperti biasa. Anda diberi sepucuk surat”. Kyai Patih sangat senang, ia pun menyatakan kesediannya untuk menerima perintah.


21. // sarwi tampi pustaka paparing/ tata lênggah alon/ gunging wadya sami kaget tyase/ reh wus lami Nata tan miyosi/ mangkyarsa siniwi/ mawi paring dhawuh//


Setelah surat diterima, perlahan mereka semua duduk. Seluruh wadya merasa heran, sebab sudah lama Sri Baginda tidak keluar ke untuk melakukan audiensi, mengapa sekarang tiba-tiba menghendaki adanya penghadapan dan dengan memberi perintah melalui surat pula.


22. // owah kadya ngadat nguni-uni/ yata srat winaos/ bubukanya Patih ingsun mangke/ paring priksa goningsun akrami/ gustimu Sang Dewi/ mangke wus tumurut//


Sungguh sangat berbeda dengan kebiasaan sebelumnya. Surat pun dibaca, “Sebelumnya Patih, aku ingin memberitahukanmu bahwa saat ini Sang Dewi yang kunikahi telah patuh padaku,


23. // gêlêm angladeni karsa mami/ bangêt sokuringong/ lawan ingsun antuk pitulunge/ ing Pangeran nandhang iman suci/ sarengate Nabi/ dadya mêngkoingsun//


dan bersedia mengabdi. Untuk itu, aku sangat bersyukur. Selain itu, aku mendapat pertolongan Tuhan karena aku tulus beriman pada syariat Nabi (Muhammad) sehingga saat ini


24. // salin warna ginanjar acilik/ tan kaya kang nglakon/ sira lawan kancanira kabeh/ bakal ingsun salini agami/ srengate Jêng Nabi/ sayogya linuhur//


aku berubah wujud, dan badanku tak lagi sebesar dahulu. Kau dan rekan-rekanmu kuperintahkan untuk mengganti agama sesuai syariat dari Nabi (Muhammad). Itu, sebaiknya kau turuti.


25. // lamun padha mituhu maring mami/ sokur mring Ywang Manon/ yen tan arsa salin agamane/ masthi kabeh padha sun pateni/ yen bongga mring ngelmi/ sêdya wani mring sun//


Apabila kalian semua patuh, aku bersyukur pada Tuhan. Akan tetapi, jika kalian tak hendak berganti agama, kalian semua akan kubunuh. Dan, jika kalian menolak akan ilmu dan ingin makar padaku.


26. // rêbutê(81v)n ing prang ingsun tan wêdi/ ingsun têmah layon/ lamun nora lêstari srengate/ titi tamat Sri Narapati(-1)/ Nateng Kondhabumi/ Raja Dasabahu//


silahkan kobarkan perang, aku tak akan takut. Aku lebih baik mati jika syariat tidak ditegakkan. Sekian dariku. Sri Baginda Raja di Kandhabumi, Dasabahu”.


27. // Kyana Patih duk myarsa kang tulis/ ing manah kumêjot/ dhingin suka narniti(?) kramane/ dene wus carêm lan Rajaputri/ lan salin ing warni/ sru thusthaning kalbu//


Kyai Patih sangat terkejut membaca isi surat itu. Setelah sekian lama menikah, kini telah rukun dengan Sri Baginda Putri dan telah berganti rupa pula. Dalam hati ia sangat bahagia.


28. // mung salining kang agama di(?)(-1)/ langkung wratireng batos(+1)/ kaya-kaya nêmahi patine/ kewran aturireng mring Sang Aji/ wusana tan pangling/ mênggah ing tyas mingguh//


Hanya saja tentang perintah untuk mengganti agama dirasanya berat di hati, bagai ingin mati saja. Namun, ia bingung bagaimana menyampaikannya pada sang raja, untuk itu ia diam saja meski dalam hati ragu.


29. // dadya matur sandikesmu wiwrin/ wangsul duta wadon/ srat kang sangking Narendra nulya ge/ sinungakên mring para dipati/ maos gênti-gênti/ mempêr sintênipun//


Maka, ia pun menjawab bersedia meski dengan penuh takut. Setelah ada jawaban dari Patih, kembalilah kedua abdi perempuan. Surat dari Sri Baginda segera disampaikan pada para Adipati. Bergantian mereka membacanya.


30. // Kyana Patih kewran esmu runtik/ ngusap jaja waos/ mênggah-mênggah sing awrate tyase/ badhe kinen salin srengat suci/ pangesthining galih/ nêja soroh amuk//


Kyai Patih cemas bercampur gusar. Ia mengelus dadanya. Napasnya tersengal menahan beban hatinya untuk berpindah agama menjalankan syariat suci.  Dalam hati timbul rencana untuk memberontak


31. // mring Narendra sru tata sumiwi/ myang prayitneng batos/ pan kasaru Sang Nata wiyose/ horêg kabeh sêdaya kang nangkil/ Kangjêng Sri Bupati/ jangkêb sakêprabun//


kepada Sri Baginda. Tengah ia bersiap menata hatinya, keluarlah sang raja. Suasana hiruk-pikuk pun menyergap. Sri Baginda Raja keluar dalam segala kebesarannya.


32. // upacara grêbêg ngarsa wuri/ wus lênggah Sang Katong/ aprathistha aneng sitinggile/ pan kasongan witana rênggasri/ pinrak dhampar rugmi/ cinitreng rêtna byur//


lengkap dengan segala benda-benda upacara mengiringi di depan dan belakang. Sang raja telah duduk di siti inggil dengan dinaungi balai yang tertata asri. Sang raja duduk di atas singgasana yang terbuat dari emas yang dihias permata berkilauan.


33. // magut lawan sumbaga Nêrpati/ lumyang jyalanya wor/ pan kasuluh ing netra sonare/ kadya kilat atarung lan thathit/ kungas manêlahi/ (82r)lir murca dinulu//


Cahayanya berpadu dengan sinar dari wajah sang raja, ditingkahi pula dengan sinar yang bersorot tajam dari matanya, bak guntur dan kilat yang tengah bertarung. Cemerlang menyinari bagai sirna wujudnya.


34. // gandanya rum angêbêki bumi/ dhasar bagus anom/ wimbuh karêngga ing busa[na]ne(-1)/ sing amulat lir kinras kang ati/ kabyataning brangti/ kêpati wulangun//


Bau harumnya memenuhi bumi. Sang raja masih muda dan sangat tampan. Ketampanannya kian sempurna dibalut busana yang indah. Mereka yang melihatnya hatinya terisi penuh dengan cinta dan kekaguman.


35. // Kyana Patih lan para dipati/ inga[n]dikan gupoh/ sampun prapta ing ngarsane Rajeng/ samya kumêpyur mulat ing Narpati(+1)/ sisigiting warni/ ujwala sumanu (sumunu?)//


Kyai Patih dan para Adipati semua yang diberi perintah, telah hadir di hadapan Raja. Mereka tergetar melihat Sri Baginda yang wujudnya sangat tampan dan bercahaya.


36. // kadya pinrês karsanya Ki Patih/ myating mestunanor/ samya ical sumêlang ing tyase/ tan lyan ngungun supangate Nabi/ dennya salin warni/ kang sêdya mangamuk//


Kyai Patih bagai diperas hatinya melihat itu semua. Hilanglah segala keraguan di hatinya. Ia hanya terkagum-kagum melihat syafaat Nabi (Muhammad) atas perubahan wujud rajanya. Ia yang semula ingin memberontak,


37. // dadya ical kanêpsoning ati/ têmah amêndengong/ sira lawan kanc[an]ira kabeh(-1)/ aja nêmbah mring brahala sami/ yeku luwih sisip/ mêngko karsani[ng]sun//


hilang kemarahannya, yang ada hanyalah kekaguman. “Kau dan rekan-rekanmu semua, janganlah menyembah pada berhala. Itu sangatlah salah. Saat ini yang menjadi kehendakku adalah.


38. // sira padha salina agami/ nêmbaha Ywang Manon/ mangestuwa mring Nabi dutane/ ing Pangeran kang marneng dumadi/ mêngkono jro dalil/ wajibe amuwus//


kalian semua, gantilah agama kalian. Sembahlah Tuhan Yang Maha Kuasa. Patuhlah pada Nabi (Muhammad) yang merupakan utusan-Nya Yang Maha Menciptakan. Demikianlah apa yang tersurat dalam dalil. Wajib bagi kalian mengucapkan.


39. // ashadu alla ilaha tuwin/ ilolah kapindho/ wa ashadu ana sayogyane/ lan Muhamaddarasullolahi/ Kya Patih wotsari/ sandika tur nuwun// 


Asyhadualaailaaha dan ilallah kedua wa asyhaduanna sebaiknya dengan Muhammaddarasulullah”. Kyai Patih menyembah dan mengikuti.


40. // saur pêksi sadaya kang nangkil/ tan lêngganeng pakon/ yata sampun Eslam sadayane/ agêng alit wadya Kondhabumi/ sukeng tyas Sang Aji/ wusira misuwur//


Demikian pula semua yang menghadap, tiada yang membantah. Akhirnya mereka semua pun menjadi Islam, besar dan kecil, semua warga Kandhabumi. Senanglah hati sang raja.


41. // kang parentah salining agami/ gya kondur Sang Katong/ Sri ginrêbêg sakupacarane/ (83v)Kyana Patih mudhun sing sitinggil/ maglaran pra sami/ kang para nung-anung//


Setelah memberi perintah pengubahan agama, sang raja pun kembali dengan diiringi seluruh benda-benda upacaranya. Kyai Patih turun dari siti inggil dan berhenti di pelataran siti inggil.


42. // Kyana Patih prentah pra prajurit/ ngurmati Sang Katong/ gennya carêm lan prameswarine/ sang dyah Sariraga Sang Dewi(-1)/ tandya drel swara tri/ kadya prawata rug//


Kyai Patih segera memerintahkan para prajurit untuk menghormati sang raja atas kebahagiaan pernikahannya dengan Dewi Sariraga. Segeralah tembakan drel dibunyikan tiga kali bagai gunung yang meletus.


43. // ambal kaping tiga den sarêngi/ Kodhokngorek kumroh/ sinauran mariyêm ungêle/ ting jalêgur lir gêlap kapyarsi/ gya bubar gung nangkil/ sêmana lêstantun//


Tembakan drel tiga kali dibarengi dengan bunyi gamelan memainkan Kodhokngorek dan bunyi meriam berdentuman bagai suara guruh. Bubarlah para penghadap. Sejak saat itu,


44. // asaline srengat wus wêradin/ têkeng dhusun kang wong/ nandhang iman nêtêpi pakone/ salat limang wêktu den lakoni/ Kuran dwaning ngaji/ brahala linêbur//


syariat telah merata. Sampai di desa, rakyat mengimani kewajiban untuk shalat lima waktu dan mengaji Al-Quran. Semua berhala dihancurkan.


45. // harjanira nagari mimbuhi/ eca sagunging wong[/] tuwuk boga ing kulinane(-1)/ tulus barang kang tinandur dadi/ nangkoda keh prapti/ kasmaran praja yu//o//


Kemakmuran negara kian meningkat. Semua orang tercukupi makannya sehari-hari. Harga-harga murah dan segala yang ditanam dapat tumbuh dengan baik. Oleh karena itu, banyak nahkoda yang datang karena tertarik pada kesuburan negara.


1. //o// Andungkap samadya warsi/ jumênêngira Narendra/ Radyan Gondakusumane/ amindha Sri Dasaboja/ iku yogya tinêpa/ wit ki……. manggih rahayu/ dene sru manggih utama//


Syahdan, telah berjalan setengah tahun Raden Gandakusuma menduduki tahta atas nama Sri Dasaboja. Seisi negara dalam keadaan sentosa dan selalu dalam keutamaan.


2. // wênanging goroh sayêgti/ nulak wêlating raga(-1)/ lan budi mamrih krahayon/ kawarna sang mendha warna/ Radyan Gondakusuma/ pinaranan sang dyah ayu/ myang Pramesthi Sarirasa//


Dusta karena kebajikan telah menghindarkan diri dari keburukan dan menimbulkan keselamatan budi. Dikisahkan sang penyamar, Raden Gandakusuma, didatangi oleh permaisuri, Sariraga, dan Ratu Sarirasa.


3. // lan Sariraga Sang Dewi/ nêbda Sang Gondakusuma/ paran kakang bok karsane/ ing mangke wus kalampahan/ kang nêdahing mas mirah/ amrih utamaning tuwuh/ nabda Sang Prabu Wanodya//


Gandakusuma bertanya, “Selanjutnya bagaimana, Kanda Dewi? Sejauh ini kehendakmu telah terlaksana dengan baik”. Bersabdalah Sang Raja Putri,


4. // (84r)andika Pangran Dipati/ tulusa jumênêng nata/ aneng Kondhabuwanane/ muktiya lan Sariraga/ ulun arsa mantuka/ mring dhasare samodra gung/ Sang Rajaputra ngandika//


“Paduka Pangeran Adipati, kumohon tetaplah Paduka bertahta atas negara Kandhabuwana bersama dengan Sariraga. Aku akan kembali ke dasar samudra luas”. Sang putra mahkota berkata,


5. // nah angger lênggana mami/ yen apisah lawan dika/ tan kudu jumênêng katong/ durung tutug sêdyaningwang/ najan mring jro samodra/ manira sayêkti tumut/ mênyanga lak-lakan naga//


“Duhai, kau menampik diriku. Sesungguhnya jika aku harus berpisah dengan dirimu, lebih baik bagiku jika aku tak menjadi raja karena belum berhasil apa yang menjadi cita-citaku. Meski ke dasar samudra sekalipun, aku akan ikut. Walau sampai ke dalam kerongkongan naga,


6. // kawula tan nêja kari/ mesêm sang dyah Sarirasa/ arum amanis sabdane/ yen makatên jêngandika/ bêcik samya kundura/ wontên ing pura rinêmbug/ Sang Rajaputra duk myarsa//


aku tak akan mau kau tinggalkan”. Dewi Sarirasa tersenyum. Ia bersabda lembut, “Jika demikian, Paduka lebih baik kembali. Kita bicarakan kembali masalah ini di dalam istana”. Setelah mendengar jawaban itu, putra mahkota.


7. // nulya kundur marang puri/ pan sampun atata lênggah/ Prabu Rara nêbda alon/ Jêng Pangeran suka kabar/ nênggih dhatêng Panduka/ dhingin duk dika wong bagus/ pralaya aneng samodra//


segera kembali ke istana. Setelah mereka semua duduk, sang prabu dewi kembali berkata, “Pangeran, aku akan memberitahukanmu sesuatu. Dahulu, saat Paduka tewas di samudra,


8. // sadurunge kula prapti/ niku wontên putri Cina/ sumêja tulung Raden(-1)/ yen dika nukmeng pralaya/ anulya hamba prapta/ pan tandya ulun prang pupuh/ kêlangkung prawiranira//


sebelum hamba tiba, ada seorang putri dari Cina yang ingin menolong Paduka, Raden. Ketika hamba tiba, terjadilah perang tanding di antara kami berdua. Ia sangatlah perwira”.


9. // Jêng Pangeran ngandika ris/ tujune angger Panduka/ sanesa priye dadine/nulya sang dyah Sarirasa/ aris dennya ngandika/ kadya pundi sang binagus/ Rajaputra angandika//


Kanjeng Pangeran berkata, “Beruntung kau yang akhirnya menyelamatkanku. Apabila bukan dirimu, apalah jadinya”. Dewi Sarirasa berkata, “Bagaimana, wahai satria tampan?”. Putra mahkota berkata,


10. // hamba lumiring pribadi/ sakarsa datan lênggana/ yen makatên Jêng Sang Katong/ jisime pun Dasaboja/ pundi mangke genira/ yen dhangan karsa sang bagus/ prayogi den uripêna//


“Hamba hanya menurut saja. Seluruh kehendakmu, aku tak akan menolak”. “Jika demikian Paduka, dimana tempat jenazah Dasaboja, bila kau setuju, akan lebih baik jika ia dihidupkan kembali”.


11. // Jêng Pangeran nu(85v)t sakarsi/ aris denira ngandika/ kriyin hamba singitake / yen makatên dawêg padha/ pinaranan tumulya/ Rajaputra lan sang ayu/ tatiga pan lumaksana//


Kanjeng Pangeran menuruti saran itu dan berkata, “Dahulu hamba yang menyembunyikannya. Bila demikian, mari kita ke sana”. Putra mahkota dan kedua dewi pun berjalan.


12. // sigra tandya marêpêki/ jisim wus mambu blarongan/ sang dyah atutup granane/ kusuma yu Sarirasa/ gya ngambil tirta mulya/ layon tinetesan sampun/ gya gêsang Sri Dasaboja//


Mereka menghampiri jenazah yang telah sangat berbau itu. Sang dewi menutup hidungnya. Dewi Sarirasa segera mengambil air suci pusakanya. Jenazah pun segera ditetesinya, dan hiduplah kembali Sri Dasaboja.


13. // kagyat deneng ngisor pari/ rumangkang denira mêdal/ Dyan Gondakusuma gupoh/ Nata cinandhak griwanya/ sarwi asru ngandika/ paran ta Sri Dasabahu/ sira mau wus palastra//


Ia sangat terkejut karena berada di bawah tumpukan padi. Perlahan ia berusaha merayap keluar. Raden Gandakusuma segera meraih rambutnya seraya berkata keras, “Bagaimana Sri Dasabahu? Semula kau telah mati.


14. // mêngko sun uripkên malih/ supaya sira Islama/ yen lênggana atêmahe/ amêsthi pinaten sira/ yata Sri Dasaboja/ wus kraos kasoran pupuh/ gya mêndhak sarwi mandrawa//


Kini, kau kuhidupkan lagi agar kau mau memeluk Islam. Jika kau membangkang, aku tak segan untuk membunuhmu!”. Sri Dasaboja telah menyadari kekalahannya. Ia pun menunduk seraya menyembah.


15. // mring Jêng Pangran Dipati(-1)/ saya matur kawlas arsa/ Gusti pun dasih ing mangke/ sandika salining gama/ sok gêsanga kewala/ tan ngraos adarbe umur/nah angger kang paring yuswa//


pada Pangeran Adipati seraya berkata dengan nada mengiba, “Tuanku, sesungguhnya hamba menurut saja dan bersedia untuk berganti agama, asalkan hamba tetap hidup. Kini, umurku berada di tanganmu”.


16. // tandya wus Eslam Sang Aji/ ngucap kalimah sahadat/ soring driya pasangane/ Sang Rajaputra ngandika/ lah sira Dasaboja/ têtêpa jumênêng ratu/ aneng ing Kondhabuwana//


Sang raja pun telah memeluk Islam dengan mengucap kalimat syahadat. Sang putra mahkota berkata, “Wahai kau Dasaboja, tetaplah kau menjadi raja di Kandhabuwana.


17. // ming idhêpa kêlawan mami(+1)/ Sang Nata matur sandika/ Rahaden malih sabdane/ ya sira sapungkur ingwang/ den bangêt wêdi sira/ agamanira Jêng Rasul/ marang bala wadyanira//


Hanya saja patuhlah padaku”. Sang raja menyatakan kesanggupannya. Raden Gandakusuma kembali berkata, “Takutlah kau dan segenap kawulamu pada agama yang dibawa oleh Kanjeng Rasul”.


18. // Dasa(86r)boja matur aris/ Gusti Panduka Sang Nata/ yen hamba tinilar Rajeng/ sangêt lênggana kawula/ malih Jêng Pandukendra/ pêrkawis ingkang dhumawuh/ yen marêngi Jêng Panduka//


Dasaboja berkata pelan, “Tuanku Paduka Raja, bila hamba Paduka tinggalkan, hamba tak bisa menjanjikan untuk dapat melaksanakan perintah Paduka. Hamba bersedia asalkan bersama dengan Paduka.


19. // kang pantês jumênêng aji/ wontên ing Kondhabuwana[/] kêjawi Gusti sang sinom/ yatradyan Rajapinutra/ manolih sang dyah rêtna/ Sang Sarirasa sangingrum/ aris denira ngandika//


Padukalah yang pantas menjadi raja di Kandhabuwana, tak ada yang lain kecuali Paduka”. Raden Gandakusuma menoleh pada sang dewi. Sarirasa berkata lembut,


20. // inggih ta Pangran Dipati/ prayogya tinurutana/ agampil ing benjang têmbe/ sigra Pangran angandika/ marang Sri Dasaboja/ iya sun turut karsamu/ nanging têmbe karsaningwang//


“Sudahlah Pangeran Adipati, tak ada salahnya kau turuti permintaannya. Mudah saja nanti diatur”. Sang pangeran pun segera berkata pada Sri Dasaboja, “Baiklah, kuturuti apa yang menjadi maumu. Namun, kehendakku,


21. // sun arsa maring nêgari/ apan ing Kabahbudiman/ goningsun umadêg katong/ Sri Dasaboja wotsêkar/ Gusti lêga kang manah/ sumongga benjang ing pungkur/ yata Sang Prabu Taruna//


aku ingin ke negara Kakbahbudiman dan menjadi raja di sana”. Sri Dasaboja menyembah seraya berkata, “Tuanku, sungguh sangat lega hatiku. Baiklah. Silahkan saja kelak, Tuanku”. Sang raja muda.


22. // gya kundur mring dalêm puri/ sang dyah kakalihira(-1)/ anênggih samya rumojong/ tiga Prabu Dasaboja/ tandya rawuh ing pura/ sigra Sang Sri Dasabahu/ wangsul marêpêki wadya//


segera kembali ke kediamannya di istana diiringi oleh kedua putri dan Prabu Dasaboja. Segera sesampainya di istana, Sri Dasabahu kembali mendatangi  prajuritnya.


23. // kaget kang wadya pra sami/ Sa[ng] Nata sru angandika/ lah bocahingsun kabehe/ aja sumêlang ing driya/ apa sakdhawuhira/ Gustiku Narendrasunu/ aja na maling ing driya//


Para prajurit sangat terkejut. Sang raja dengan lantang berkata, “Wahai seluruh prajuritku, janganlah kalian merasa khawatir. Patuhilah semua yang menjadi perintah Tuanku Sang Putra Mahkota”.


24. // lêga manahe wadya lit/ sigra abubar sêgsana/ Sang Dasaboja makuwon/ apan aneng siti bêntar/ tansah asukan-sukan/ siyang latri nguyu-uyu/ kundur kang kundur mring pura//


Para prajurit menjadi sangat lega dan membubarkan diri. Sang Dasaboja beristirahat di lapangan. Ia bersenang-senang sepanjang hari. Siang dan malam menghibur diri, jika saatnya kembali, kembalilah ia ke istana.


25. // pan samya (87v)eca kang galih/ lumintu kang sasaosan/ tan pêgat bêdhaya rame/ sinambilan mêng-amêngan/ pei thothit myang kowah/ sang rêtna kakalihipun/ anuwug gennya kasukan//


Semua merasa tenang dan gembira. Hiburan tak henti-henti. Tari bedhaya dipergelarkan tanpa putus membuat suasana menjadi hangat, diramaikan pula dengan permainan-permainan kartu, pei, thothit, dan kowah. Kedua putri sangat puas bersenang-senang.


26. // kunêng wau kang winarni/ gêntiya ingkang kocapa/ apan ing Cina samangke/ Narpati manggung sungkawa/ nênggih Sang Prabu Cina/ langkung rudatin ing kalbu/ awit saking putranira//


Kini dikisahkan tentang yang terjadi di negara Cina. Sang raja tengah berduka. Sang Prabu di Cina bersedih hati karena memikirkan anaknya.


27. // sang rêtna ingkang lumaris/ wus lami antaranira/ den arsa-arsa têmahe/ apan datan wontên prapta/ dadya Sri Nateng Cina/ langkung sru sungkawanipun/ ketang trêsnanireng putra//


Putrinya yang pergi telah lama tak kembali. Tiap hari sang raja senantiasa mengharapkan kedatangannya, namun yang diharap tak kunjung tiba. Ini membuat Baginda Raja Cina merasa sangat prihatin karena ia terlampau sayang pada putrinya.


28. // tanpa dhahar tanpa guling/ tansah karuna Sri Cina/ sêmana wadyabalane/pêpakan andher ing jaba/ manganti gustinira/ ciptanira kang pra wadu/ apa iki Sri Narendra//


Telah lama Baginda di Cina tak makan dan tidur. Setiap saat hanya menangis. Selama itu pula seluruh prajurit berjaga dalam formasi lengkap di luar istana, menanti rajanya. Dalam hati mereka bertanya-tanya, “Apa yang terjadi dengan Sri Baginda?


29. // dene wus lawas tan mijil/ apa kang dadya prabeda/ kunêng wau kang rinaos/ usapên sang putri Cina/ rawuh ing nagrenira/ prahara myang pêdhut mêndhung/ ingkang bêkta sang dyah rara//


Mengapa beliau lama sekali tak keluar? Ada masalah apa gerangan?”, demikianlah pikir mereka. Alkisah, datanglah sang putri Cina di negaranya. Kedatangannya dihantar oleh angin, awan, dan kabut.


30. // geger kang samya anangkil/ tambuh-tambuh polahira/ lumayu tan wru[h] parane/ saking dening pêtêngira/ lalya katut maruta/ sawêneh kabêntus-bêntus/ sawêneh tunjang-tinunjang//


Gegerlah mereka yang tengah menghadap. Bermacam-macam polahnya. Mereka berlarian tak tentu arah karena gelapnya suasana. Angin besar turut pula mengacaukan arah mereka. Ada yang menabrak-nabrak benda, beberapa ada pula yang tanpa sengaja menubruk rekannya sendiri.


31. // arame swaraning jalmi/ ana ingkang asêsambat/ ana ingkang alok lampor/ sawêneh alok kiyamat/ ana maneh angucap/ iya iku apan lindhu/ yata wau Sri ing Cina//


Riuh rendah suara orang-orang. Ada di antara mereka yang berteriak lampor, ada yang berteriak kiamat datang, ada pula yang berteriak gempa. Ini membuat raja Cina


32. // kagya(78r)t denira miyarsi/ suwareng rame gumêrah/ gya mijil wau Sang Katong/ Sri Cina lagya jumangkah/ katangkêp prahara(-1)/ gêbalik lumah Sang Prabu/ kantaka Sri Nateng Cina//


terkejut mendengar suara yang sangat ramai itu. Ia pun keluar. Baru saja sang raja melangkah keluar, angin besar menghantamnya hingga ia terjungkal dan jatuh tak sadarkan diri.


33. // dangu wus engêt Sang Aji/ awungu sigra lumampah/ sêmana kang praharane/ wus sirna apan sadaya/ awas Sri Nateng Cina/ tumingal mring putranipun/ kantaka aneng ing kisma//


Beberapa lama kemudian sadarlah sang raja, ia pun bangun dan segera melangkah. Saat itu angin besar telah reda seluruhnya. Raja Cina awas melihat putrinya yang pingsan di tanah.


34. // Sang Nata lumajêng aglis/ sru manyandhak putranira/ saya karuna Sang Katong/ sigra binêgta mring pura/ Sri Cina alon amuwus(a) (+1)/ adhuh anggerputraningwang(u)// (-1)


Sang raja pun segera berlari menghampiri putrinya seraya menangis. Sang putri pun segera dibawanya ke dalam istana. Raja Cina berkata pelan, “Duhai anakku sayang,


35. // kêneng apa sira iki/ prapta akarya prêbata/ têmahan kantakan dhewe/ dhuh rara sira engêta/ aja akarya susah/ wus engêt sang rêtna ayu/ tumingal ing ramanira//


apa yang terjadi pada dirimu? Datang-datang membawa angin besar, akhirnya pingsan sendiri. Duhai putriku, sadarlah, nak. Jangan membuat hatiku susah”. Sang putri pun sadar dan memandang pada ayahnya.


36. // kagyat karuna kêpati/ sasambate kawlas arsa/ adhuh rama pêjah ingong/ tan kaya-kaya wakingwang/ de bangêt têmên wirang/ yata Sri Cina duk ngrungu/ sasambatireng putranya//


Ia terkejut dan menangis kencang. Dalam tangisnya ia merintih mengiba-iba, “Aduh, ayahanda, matilah aku! Sesungguhnya tak ada orang yang bernasib sepertiku, aku sangat malu”. Raja Cina mendengar rintih keluh putrinya.


37. // Sri ing Cina ngandika ris/ adhuh nyawa putraningwang/ mara pêpoyana angger/ aja pijêr karya susah/ alon matur sang rêtna/ duk dhingin sapolahipun/ ing purwa têkeng wêkasan//


ia pun berkata lembut, “Duhai anakku sayang, ceritakanlah, nak. Jangan terus-terusan kau membuat hatiku susah”. Sang putri pun bercerita tentang segala yang telah dilaluinya dari awal hingga akhir.


38. // wus katur sadaya ngênting/ yata wau Sri ing Cina/ pan sarêng myarsa ature/ kang putra rêtna Karsinah/ asru ngungun kalintang/ ketang trêsnanira sunu/ tansah kruna Sri ing Cina//


Segalanya telah dihaturkan tanpa ada yang terlupa. Raja Cina yang mendengar penuturan Karsinah putrinya beberapa saat lamanya hanya mampu tertegun. Karena cintanya yang demikian besar pada putrinya, raja Cina pun menangis.


39. // wêkasan aris dennya ngling/ kaya priye nini sira/ gene ta kaya mêngkono/ dhingin sira ingsun tarywa/ aturmu ing ma(79v)nira/ durung kasêjaning kalbu/ wêkasan sira mangkana//


Setelah ia mampu menguasai perasaannya, raja Cina pun berkata, “Bagaimana ini anakku? Mengapa jadi begini nasibmu? Dulu kau pernah kutanya, tapi jawabmu kau belum ingin, sekarang kau begini.


40. // lah priye sira Ni Dewi/ iya ingkang kaya kuwe(a)/ ingsun labêt tan lênggana(e/o)/ dene kalamun sira(-1)/ yen wus kasêja ing kalbu(a) (+1)/ darbe karsa palakrama(u)// (-1) 


bagaimana kau ini nanda Dewi? Yang seperti inilah yang selalu kukhawatirkan bila dirimu memang sudah menginginkan untuk menikah,


41. // ya ingsun rara kadugi/ ngupaya ingkang prayoga/ tan kadya karsamu kuwe/mara nini ingsun tawa/ age sira piliha/ ingkang nagri liyanipun/ apa ta dadya prayoga//


aku yang akan mengusahakan yang terbaik untukmu, tak seperti apa yang telah terjadi sekarang. Untuk itu, nak, aku tawarkan padamu, pilihlah pria dari negara lainnya, pastilah akan lebih baik.


42. // aranana salah siji/ aja ta kaya karsanta/ datan prayoga têmahe/ kapriye prayoganira/ iku dudu sapadha/ amêsthi rusak ing pungkur/ mara nini titenana//


Sudah. Pilihlah saja sesukamu. Jangan seperti yang kau pilih itu, akan kurang baik akhirnya, sebab ia tidak sama denganmu, pastilah membawa kerusakan di akhir. Bersikaplah hati-hati, nak.


43. // payo ta rara ni Dewi/ age sira aranana/ dimene lêga tyasingong/ yata sang rêtna asmara/ myarsa sabdaning rama/ sêmu tan gêdugeng kayun/ nanging ketang ajriha(-1)//


Ayolah, nak. Segeralah kau pilih agar aku menjadi lega”. Syahdan, sang putri yang tengah dilanda cinta mendengar sabda ayahnya sebenarnya ia tak setuju di hatinya tapi karena takut.


44. // dadya tumungkul ni Dewi/ waspa drês ingusap-usap/ asênggruk-sênggruk sang sinom/ akathah kraseng wardaya/ dadya sru karunanya/ Sri Cina aris amuwus/ adhuh rara sutaningwang//


ia hanya menunduk sambil mengusap airmatanya masih tersedu. Di hatinya ia masih menyimpan banyak hal sehingga ia menangis lagi lebih keras. Raja Cina berkata pelan, “Duhai putriku sayang,


45. // aja sira tansah nangis/ tansaya akarya susah/ têmah tan bêcik dadine/ age siraumatura/ êndi kang dadi karsa/ mêngko ingsun kang angêrbut/ yata sang rêtna asmara//


janganlah kau selalu menangis, itu membuatku bersedih, lagipula tak baik. Segeralah kau katakan mana yang menjadi pilihanmu, nanti aku yang akan menguruskannya untukmu”. Sang putri yang tengah dilanda cinta,


46. // sang rêtna duk amiyarsi/ marang sabdane kang rama/ lir dhinodhog pêrnajane/ wusana matur mangrêpa/ tuwan nuwun kawula/ sun lalu pêjah Pukulun/ yen krama antuk sabongsa//


mendengar sabda ayahnya bagai dipukul hatinya. Ia pun berkata dengan mengiba, “Tuanku, aku lebih baik mati jika aku harus menikah dengan pria sebangsa.


47. // botên rêmên tiyang kucir/ gumancar buntute (80r)panjang/ yen tinon êndhase mlênos/ dereng sêja dereng karsa/ yen dede sang kunarpa/ rama kang dadya tyasingsun/ reh jwala mindha baskara//


Aku tak senang dengan orang berkuncir, buntutnya panjang berurai. Jika dilihat kepalanya botak. Aku tak ingin dan tak hendak jika bukan si mayat yang menjadi buah hatiku ayahanda. Ia yang bersinar bagai matahari.


48. // tejane nrawang dumêling/ sêmune liyêp mangraras/ mendah baya rarasane/ yen ngraras tanduking aprang/ mring guwa pamêlêngan/ bangêt panungkule pupuh/ adhuh rama kula pêjah//


Cahayanya bersinar cemerlang, meredup indah. Tak bisa kubayangkan bagaimana rasanya bila kami berperang asmara. Aduh, ayah, aku bisa mati.


49. // yen wandeya kula ngêmasi(+1)/ botên etang turne marang/ mring Bêtawi Loji gêdhe/ sênadyan kula kasasar/ dhatênga Kêmêtiran/ wajib binucala ingsun/ jêr wong(?) bancer tur jlêgêdhag//


Matilah aku tak peduli senangnya berwisata ke Loji Besar di Betawi, meski tersesat sampai Kumetiran, buanglah saja aku”.


50. // Sri Cina sarêng miyarsi/ aturira ingkang putra/ tri pandurat Sang Katong(-1)/ supe ing purwa duksina/ wêkasan angandika/ Tu Pek Kong ampiyak ampun/ kaya ngapa warnanira//


Raja Cina yang mendengar penuturan putrinya sampai beberapa lama tak mampu berucap apapun. Hingga akhirnya ia sadar dan berkata, “Aduh, ampun, Tu Pek Kong. Bagaimana ini?


51. // heh rara kapiye maning/ lamun ingsun malangana/ kang dadi karsanta angger/ jêr ing sira wis diwasa/ ingsun tan wênang mêksa/ paran kang dadi karsamu/ pan ingsun arah kewala//


Duhai anakku, bagaimana lagi? Jika aku menghalangi apa yang menjadi kehendakmu, kau sudah cukup dewasa. Aku tak berhak memaksamu. Baiklah nak, apapun yang kau inginkan, aku menurut saja”.


52. // umatur sang rêtna Dewi/ yen sampun parêng Panduka/ ulun wangsul ing samangke/ tan lêga raosing driya/ yen dereng ranganana(?)/ marang si bender sumêngguh/ wong ngêrbut darbeke tongga//


Sang Dewi berkata, “Bila sudah ada perkenan Paduka, aku kembali sekarang juga. Tak lega rasa hatiku bila belum merampungkan urusanku dengan dia yang sudah merebut milik orang lain,


53. // jêr ingsun ingkang rumiyin/ lagi ngupaya usada/ ing wuri gêdhêmênên(?) dhewe(+1)/ nora nganggo tanga-tanga/ layake wis waluya/ sun wêtara pan wus anu/ anu lawan Radyan Putra//


karena aku yang pertama. Sedang aku mengupayakan obat, dibelakangku ia bersenang-senang sendiri tanpa bertanya lebih dahulu. Sepertinya dia sudah berbuat jauh dengan Raden Putra.


54. // rama kantuna ba(81v)suki/ dugiya mukti wibawa/ langgênga umadêg katong/ ulun pan arsa umangkat/ inggih rama kawula/ mugi angsala saestu/ kadugena ing sakarsa//


Ayah, tinggalah Paduka di sini. Berbahagialah kau selalu, abadilah kau sebagai raja. Hamba akan berangkat, semoga apa yang kuinginkan menjadi kenyataan”.


55. // Sri Cina sarêng miyarsi/ aturira [ing]kang putra(-1)/ ketang trêsnanireng tyase/ nêpda sarwi ngusap waspa/ adhuh nak ingsun nyawa/ tan kaya sira wong ayu/ amung rara wêkasingwang//


Raja Cina ketika mendengar putrinya, terdorong oleh besarnya rasa cinta, bersabda seraya mengusap airmata, “Duhai putriku sayang, kau sangatlah cantik. Hanya saja pesanku padamu nak,


56. // den bisa bae nglakoni/ ngladeni dudu sasama/ kapindho seje bangsane/ kang awas-*awas* *ing driya/ aja kêladuk sura/ malah ngasorna ragamu/ iya têka sawêtara//


pintar-pintarlah kau membawa diri dalam meladeni orang yang bukan berasal dari bangsamu. Waspadalah selalu. Jangan kau keburu nafsu, itu hanya akan merendahkan dirimu. Tak menutup kemungkinan, hanya sementara


57. // gêdhe panrimane laki/ lamun dhinerek sakarsa/ rara iku wêkasingong/ aywa kongsi kakurangan/ sang dyah nêmbah ing rama/ Sri Cina malih amuwus/ apa sira tanpa wadya//


pria itu menerimamu dengan baik jika kau menuruti segala kehendaknya. Itulah pesanku padamu, nak. Jangan sampai kau lupa”. Sang putri menyembah pada ayahnya. Raja Cina kembali berkata, “Apakah kau tidak membawa pasukan?”.


58. // sang rêtna umatur aris/ botên susah ta kawula/ namung ta benjing kemawon/ mung nuwun mirêngna kabar/ bilih sampun kantênan/ alang-ujure wakingsun/ sumongga karsa Panduka//


Sang putri berkata lembut, “Tidak usah, Ayah. Nanti saja, Paduka perhatikan kabar berita tentang diriku. Jika sudah jelas bagaimana diriku, kuserahkan pada kebijaksanaan Paduka”.


59. // Sri Cina sajroning galih/ miyarsa aturing putra/ ketang trêsnanya sumêdhot/ amuwus wus bêjaningwang/ dadya anut kewala/ sakarsanira jumurung/ apa sira nuli mangkat//


Raja Cina mendengar kata-kata putrinya, dalam hati ia merasa sangat haru. Ia pun berkata, “Mungkin sudah suratan, aku hanya menurut saja pada apa yang menjadi niatmu. Apakah kau akan berangkat sekarang juga?”.


60. // kang putra matur wotsari/ ulun mangkat sapunika/ kang rama ngandika alon/ apa sira wus sumêgta/ sang dyah ing aturira/ pangraos kula Sang Prabu/ sampun ta botên kuciwa//


Sang putri berkata seraya menyembah, “Aku berangkat sekarang juga, Ayah”. Ayahandanya berkata pelan, “Apa kau sudah siap, nak?”. Sang putri menjawab, “Kupikir tak akan aku mengecewakan”.


61. // sigra ngabêkti Sang Dewi/ rinangkul lunga ya(82r)nira/ cinucup bun-êmbunane/ aywa na sêkara-kara/ kato(?)na kang sêpaka(?)/ sang kusuma sigra mundur/rinangkul mêgating trêsna//o//


Sang dewi segera menyembah. Sang ayah merangkul dan mengecup ubun-ubunnya seraya berdoa, “Jangan sampai ada halangan apapun dan semua lancar”. Sang putri perlahan mundur seraya tetap dirangkul bagai memutuskan rasa cinta.


1. //o// Kawarnaa wau sang rêtnaning ayu/ sarawuhira ing jawi/ nancutkên busananipun/ arsa mêsat ing wiyadi/ sigra gêgana sang sinom//


Alkisah, setibanya di depan istana, sang putri segera membenahi busananya dan bersiap-siap mengangkasa. Segeralah ia melesat terbang.


2. // napak wiyat sang rêtna anyamut-nyamut/ kunêng wau kang lumaris/ kawarnaa kang neng pungkur/ Sri Cina gêglêg jro galih/ ketang trêsnaning sang sinom//


Sang putri telah berada di angkasa. Dikisahkan raja Cina yang ditinggalkan putrinya, masih tertegun karena besarnya rasa kasih pada sang putri.


3. // wus pinupus gya minggah mring klênthengipun/ sêmbayang sojah sakindit(sakinwit?)/ jungkir sor Pik Kong dhêkukul/ ingkang kacipta ing batin/ lampahnya putra sang sinom//


Akhirnya, ia memutuskan untuk pasrah dan segera naik ke klenteng pribadinya melakukan sembahyang sojah, bersujud di hadapan Pik Kong dengan takzim. Pikirannya tertuju pada keadaan putrinya yang tengah dalam perjalanan.


4. // dyah Karsinah mulat kanan keringipun/ tan ana ingkang kaeksi/ ngandika sang rêtna ayu/ baya ginawa mring ngêndi/ wong bagus kang nukmeng layon//


Dewi Karsinah melihat ke arah kanan dan kiri, sejauh ia melihat tak ada satupun yang terlihat. Berkatalah ia dalam hati, “Dibawa kemanakah sang pemuda tampan yang mati itu?


5. // heh ta Sarirasa antenana ingsun/ yen dhasar wong padha bêcik/ aja ta tinggal lumayu/ nulya wau sang rêtna di/ awas tumingal sang sinom//


Hai, Sarirasa! Tunggulah aku! Jika benar kau orang yang berniat baik, jangan kau melarikan diri dari masalah!”. Tak lama sang putri melihat sosok sang pemuda.


6. // myat ing ngandhap pan wontên janma lumaku/ sajuga tiyang pawestri/ akras sang rêtna aniyup/ kagyat kang lagya lumaris/ sang rêtna ngandika alon//


Ia melihat di bawah ada orang berjalan, dengan seorang perempuan. Dengan cepat sang putri segera mendarat. Terkejutlah mereka yang tengah berjalan. Sang putri berkata pelan,


7. // lah ta nini aja ta sira agugup/ ingsun tan nêja punapi/ mung arsa takon satuhu/ nini sira lamun uning/ mring Sarirasa sang sinom//


“Wahai kau, janganlah engkau takut. Aku tak hendak berbuat macam-macam. Aku hanya ingin bertanya, apakah kau tahu seseorang bernama Sarirasa?”


8. // kang tinanya alon denira umatur/ inggih ta kawula uning/ nênggih mila gusti ulun/ jumênêng ing (83v)Kondhabumi/ kalawan Sang Prabu Anom//


Yang ditanya pun menjawab, “Iya, hamba tahu. Dia adalah tuanku yang bertahta di Kandhabumi dengan sang raja muda”.


9. // dyah Karsinah wus grahita jroning kalbu/ gya mêsat sang rêtna adi/ angungun jalma kang kantun/ yata wau sang rêtna di/ mangkana sajroning batos//


Dewi Karsinah telah tanggap dalam hatinya, dan ia pun segera melesat. Orang yang ditanya hanya mampu tertegun. Dalam hatinya sang putri membatin,


10. // kaya priye ta iki lalakoningsun/ têka pakewuh ing pikir/ yen ingsun lajuwa jujug/ sun rasa têka kuwatir/ yata wau sang lir sinom//


“Bagaimanakah ini yang kualami? Aku menjadi ragu. Jika aku meneruskan perjalanan ke sana, kurasa sangat mengkhawatirkan”. Saat itu dikisahkan sang putri


11. // sangabunyaneng(?) tawang awas andulu/ katingal ing Kondhabumi/ sang rêtna sajroning kalbu/ baya iki kang nêgari/ ing Kondhabumi kêdhaton//


dari langit memandang negara Kandhabumi. Dalam hati ia membatin, “Inikah negara kerajaan Kandhabumi?”.


12. // nulya aglis sang rêtna Karsinah niyup/ anjog neng wurining puri/ sêmana pan wancinipun/ pukul sapta latri nênggih/ wulanira amêncorong//


Sang Dewi Karsinah pun segera mendarat hingga tiba di belakang istana. Ketika itu, waktu telah menunjukkan pukul tujuh malam. Bulan terlihat bersinar.


13. // wulan kaping tri wêlas ingkang satuhu/ sira dyah Karsinah ngintip/ katingalan jro kadhatun/ tan samar sang rêtna adi/ myang Sarirasa sang sinom//


Itu adalah pancaran bulan ketigabelas. Dewi Karsinah mengintip. Terlihatlah olehnya bagian dalam istana. Sang putri tak mungkin salah mengenali Sarirasa,


14. // lawan citranira ing Sang Rajasunu/ manglela jwala dumêling/ mêngkono sajroning kalbu/ nyata ika sundêl anjing/ apa iki gustiningong//


bersama sosok sang putra mahkota yang memancarkan cahaya terang. Dalam hati ia berkata, “Tak salah lagi, itu pasti si perempuan sundal! Apakah itu tuanku?


15. // ingkang siji manira adurung wêruh/ alah kapriye ta iki/ têka pakewuh tyasingsun/ adhuh Gustiku wong sigit/ cahyane saya mêncorong//


Yang satu itu aku belum pernah tahu? Aduh, bagaimana ini? Mengapa mendadak aku menjadi ragu? Duhai tuanku, pemuda tampan. Cahayanya semakin cemerlang saja”.


16. // saya sangêt sang rêtna dennya wulangun/ kabyatan mulat sang pêkik/ têmahan tyasira kuwur/ lawan a(84r)ngêmu kuwatir/ sigra wau sang lir sinom//


Sang putri kian tenggelam dalam asmaranya karena memandang pada pujaan hatinya hingga perasaannya bercampur aduk dengan kekhawatiran. Sang putri pun segera,


17. // matak aji pasirêpan sang dyah ayu/ yata kang neng jroning puri/ nênggih sang dyah kalihipun/ tiga Sang Narendrasiwi/ sêmana Sang Prabu Anom//


menebar ajian sirepnya. Dikisahkan mereka yang berada di dalam istana, kedua putri bersama dengan sang raja muda.


18. // angandika mring Sarirasa mas Ratu/ lah kang bok dewaning murti/ pagene niki tyasingsun/ de bangêt asênig-sênig/ kuwur sabarang rinaos//


Sang raja muda berkata pada Ratu Sarirasa, “Duhai Dinda Dewi, ada apa ini? Mengapa aku merasa sangat mengantuk dan tidak bisa berkonsentrasi?


19. // tan kadugi sajroning pêrmananingsun/ sang rêtna aris nauri/ hamba inggih sang binagus/ ing manah ngêmu kuwatir/ malihe panilip(?) ingong//


Tak bisa aku berpikir jernih”. Sang putri menjawab lembut, “Akupun merasakan yang sama. Hatiku merasa khawatir.


20. // salamine tan kadya saniki ulun/ lir kêneng sirêp sayêkti/ asangêt raseng aliyut/ lalêgut krasa arip(-1)/ tan kaduga manahingong//


Sejauh ini tak pernah merasa seperti ini. Seperti orang yang terkena sirep, rasanya sangat letih dan mengantuk.


21. // lan ing jawi tan wontên suwaranipun/ punapa samya aguling/ kalih ingsun pan angrungu/ swarane bênce myang kolik/ têkak tuhu ting salêmong//


Dan lagi, mengapa di luar tak ada suara apapun? Apakah semua telah tertidur? Dan, aku mendengar suara burung-burung malam dan tokek bersahutan”.


22. // Rajaputra aris angandika arum/ inggih kang bok tan kadugi/ sajroning pamanahingsun/ yata wau Prabu Murti/ anulya ngandika alon//


Sang putra mahkota berkata pelan, “Benar, Kanda Dewi. Benar-benar aku tak habis pikir”. Sang Raja Dewi segera berkata pelan,


23. // gih Pangeran kantuna jroning kadhatun/ ulun arsa mêdal jawi/ tan eca manah satuhu/ Jêng Pangran ngandika aris/ sumongga den ngatos-atos//


“Baiklah, Pangeran. Kusarankan kau tetaplah tinggal di dalam istana. Aku hendak keluar. Aku benar-benar merasa tidak enak”. Kanjeng Pangeran menjawab, “Silahkan. Hati-hatilah.


24. // kalih sampun kakang bok adangu-dangu/ yen dangu kawula ajrih/ sang dyahmesêm ngandika rum/ jêleh ujare wong dhandhing/ sigra mijil sang lir sinom//


Dan kumohon jangan terlalu lama, Kanda Dewi. Jika kau terlalu lama, aku takut”. Sang dewi berkata sambil tersenyum, “Ah, bosan aku mendengarkan kata-katamu”. Sang dewi pun segera keluar.


25. // (85v)aprayitna putri Cina awas dulu/ sigra amêsat wiyadi/ yata wau sang dyah ayu/ marpêki wadya kang kêmit/ samya eca guling ngorok//


Putri Cina waspada dan segera melesat ke langit. Sedangkan, Dewi Sarirasa mendapati prajurit yang bertugas jaga semua dalam keadaan terlelap tidur bahkan sampai mendengkur.


26. // apan sampun wadya ginugah sadarum/ sêmana sampun atangi/ sigra wau sang rêtna yu/ anulya kundur mring puri/ sarawuhireng kadhaton//


Setelah berhasil membangunkan seluruh prajurit, sang dewi segera kembali ke istana. Sesampainya ia di istana,


27. // Rajaputra lan Sariraga sang ayu/ wus samya kêpati guling/ dyah Sarirasa mangungun/ sêmana kusuma adi/ yêkti cinoba Ywang Manon//


putra mahkota dan Sariraga telah tidur lelap. Dewi Sarirasa tertegun heran. Saat itulah ia kembali diuji oleh Tuhan.


28. // apan malih anênggih Sang Rajasunu/ apan ta dereng dumugi/ de gennya dadya lalakun/ pan mêksih kinarseng Widi/ yata wau sang lir sinom//


Demikian pula dengan sang putra mahkota. Belum sampai pada apa yang dicita-citakan, Tuhan masih menyisakan ujian untuk dilewati. Diceritakan sang putri,


29. // midêr-midêr kusuma rêtnaning ayu/ dangu-dangu nulya guling/ mila wancinya wus dalu/ lawan wus takdiring Widi/ wus guling Sang Prabu sinom//


berkeliling-keliling hingga akhirnya ia tertidur. Selain karena hari telah larut malam, juga karena sudah menjadi takdir Tuhan, maka terlelaplah sang raja putri.


30. // kawarnaa putri Cina kang winuwus/ dyan wangsul ênggonnya malih/ sêmana sang rêtnaningrum/ kêtingal sajroning puri/ lêga manahireng batos//


Diceritakan putri Cina kembali ketempatnya semula. Melihat keadaan di dalam istana telah aman, legalah hatinya.


31. // mung sakêdhik kang dadya sumêlangipun/ wadya kang kêmit ing jawi/ pan samya mêlek sadarum/ sigra sang dyah matak aji/ aglis manjing ing kadhaton//


Hanya saja yang menjadi sedikit kekhawatirannya adalah karena seluruh prajurit yang berjaga di luar telah terbangun. Segera sang putri menebar ajian sirepnya kembali dan masuk ke dalam istana.


32. // yata sang dyah amalbeng jroning kadhatun/ tan pêgat amatak aji/ cinipteng sajroning kalbu/ sigra sang rêtna mêrpêki/ mindhi[k]-mindhik lampahnya lon//


Setelah sampai di dalam istana, sang putri tetap terus melafalkan ajiannya dalam hati sambil berjalan mengendap-endap.


33. // wus neng daganira Sang Narendrasunu/ aglis sang rêtna ngudhari/ bêbêntingira wus ucul/ ririh manyandhak Sang Dewi/ gumêtêr(86r) srira dharodhog//


Dan, sampailah ia di ranjang sang putra mahkota. Segera ia melepas sabuknya dan meraih sang putra mahkota seraya gemetar.


34. // anêratap sajroning galih sang ayu/ sigra Jêng Pangran Dipati/ wus kêneng apan rinangkul/ Sri Karsinah rêtna Dewi/ aglis ingêmban sang sinom//


Hatinya berdebar-debar. Segera Pangeran Adipati dirangkulnya dan dengan segera digendongnya.


35. // Jêng Pangeran ingêmban eca asênggur/ akras sang rêtna gra(?) mijil/ prapteng jawi mêsat gupuh/ mumbul anapak wiyati/ nênggih wa[u] sang lir sinom(-1)//


Kanjeng Pangeran tetap terlelap tidur di gendongan. Sang putri segera keluar, dan melesat terbang.


36. // jroning driya langkung gennya marwata gung/ tansah sang dyah mangarasi/ sarya ngandika wong ayu/ dhuh Gustiku wong asigit/ dene bangêt têmên  lembon//


Dalam hati, sang putri Cina merasa sangat gembira. Sang pangeran diciuminya berkali-kali seraya berkata, “Duhai tuanku nan rupawan, ternyata kau mudah sekali tertidur.


37. // ingsun dugi iki tan lembon satuhu/ ingsun dugi api-api/ dhasare wong anom bagus/ adhuh dhasar wong jêkining/ man-eman yen pinet ing wong//


Kukira kau tak benar-benar tertidur. Kukira kau hanya berpura-pura saja. Sungguh kau muda dan tampan, aduh benar-benar sangat cemerlang. Sayang sekali jika sampai jatuh ke tangan orang lain”.


38. // pan sêmana wus lêsah sang rêtnaningrum/ nging têksih kewran ing galih/ gya mêngkana jroning kalbu/ sira dyah awas ningali/ wontên wrêksa gung ayom(-1)//


Lama-lama sang putri merasa kelelahan, tapi ia masih merasa khawatir. Saat itu ia melihat ada satu pohon besar dan rindang.


39. // gya cinipta kang wrêksa gung yom asingub/ awarna wisma miranti/ lêgeng tyas sang rêtnaningrum/ tandya maniyup Sang Dewi/ ngandika malih sang sinom//


Sang putri pun segera menyulap pohon besar dan rindang itu menjadi sebuah pondok yang lengkap. Setelah jadi dan merasa lega, sang dewi segera mendarat, lalu ia berkata,


40. // lah wunguwa wong bagus dulunên ingsun/ aja pijêr eca guling/ kawarnaa sang binagus/ sêmana pan sampun nglilir/ neng pangkonira sang sinom//


“Bangunlah wahai tampan, pandanglah aku. Jangan kau enak-enak tidur saja”. Saat itu Gandakusuma telah terjaga di pangkuan sang putri Cina.


41. // Rajaputra duk mulat mring sang rêtna yu/ sajroning galih sang pêkik/ asangêt dennya mangungun/ nênggih denira nênggani/ wisma lawan sang lir sinom//


Sang putra mahkota tertegun bingung saat melihat sang putri Cina dan pondok tempatnya berada kini.


42. // wus garjita sajroning galih sang bagus/ (87v)nêja prasobatan baik/ ing dunya ngakiratipun/ lan malih dika wong sigit/ punapa tambuh maringong//


“Apakah kau heran, tampan? Aku ingin menjalin pertemanan baik denganmu di dunia hingga akhirat kelak. Lagipula, apakah kau tak mengenaliku?


43. // dika dhingin duk lagya anandhang tatu/ aneng têngahing jaladri/ sampun akonangan ulun/ amasthi kabanjur lalis/ de saniki karsaningong//


Dulu ketika kau terluka parah di tengah samudra bila saja tak segera kuketahui pastilah kau benar-benar akan mati. Kini, aku ingin


44. // arsa nagih mring andika wong abagus/ dadak amitambuhi(-1)/ punapa kang karseng kayun/ lah dawêg lênggaha dhingin/ adrês waspanya sang sinom//


menagih hutang padamu. Mengapa kau sepertinya sangat bingung? Apa yang kau pikirkan? Sudahlah, duduklah dahulu”. Mengalir deras airmata sang pangeran.


45. // saya sangêt kagagas sajroning kalbu/ ketang ingkang aneng puri/ dadya narpa datan emut/ gumuling dhawah ing siti/ aglis cinandhak sang anom//


Dalam hati ia teringat pada yang ia tinggalkan di istana. Akhirnya ia pun jatuh terguling tak sadarkan diri. Sang putri dengan cekatan menangkap badan sang pemuda (Gandakusuma).


46. // mring sang rêtna Karsinah apan agupuh/ adhuh Gustiku wong sigit/ Panduka engêt wong bagus/ punapa wau kang keksi/ mijil waspanya sang sinom//o//


Dewi Karsinah berkata, “Duhai tuanku, sadarlah kau, Paduka. Apa yang kau pikirkan tadi?”. Keluarlah airmata sang putri.



Bersambung Pupuh XVII – XX


sumber : alangalangkumitir.wordpress.com